Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΛΟΧΟΥ
Τα πλαίσια
Δεν έχουμε στοιχεία για την καθημερινή ζωή του ποιητή εκτός απ’ τους στίχους του. Πώς ζει στην Πάρο του 7ου αιώνα ένας απλός άνθρωπος και πώς ζει ένας ποιητής; Τα πλαίσια μόνο είναι γνωστά ή περίπου γνωστά. Τα υπόλοιπα πρέπει να τα φανταστούμε. Οι συνεχείς πόλεμοι και οι εκστρατείες, τα βάσανα της θάλασσας, το γενικότερο πένθος, ο φόβος, η ανασφάλεια, οι φαγωμάρες με τα προνόμια των ευγενών. Αυτά από τη μια. Από την άλλη μια έντονη θρησκευτική ζωή με θεούς, θεές, ημίθεους και Νύμφες με πολλά πρόσωπα. Και μέσα σ’ αυτά το άτομο που ξυπνά και ζητά τα δικαιώματά του παντού. Δικαιώματα πολιτικά, οικονομικά και τα δικαιώματα της καρδιάς του. Ένα είναι σίγουρο. Η ζωή του τροφοδότησε την ποίησή του, δέθηκε μαζί της. Όπως θα πούμε και παρακάτω, ο Αρχίλοχος ζει ως πολίτης της πόλης, ως στρατιώτης, ως άνδρας ερωτευμένος, ως άνθρωπος των εκδηλώσεων, ως εμπνευσμένος ποιητής. Αυτά όλα διαμορφώνουν το χαρακτήρα του, αλλά και τον χαρακτήρα της ποίησής του.
Αγαπούσε και μισούσε άμετρα και εξουθενωτικά, γράφεται γι’ αυτόν. Τα περισσότερα συμπεράσματα βγαίνουν απ’ τους στίχους του. Είχε το σθένος να λέει αυτό που πίστευε και να τα βάλει με τις παραδοσιακές αξίες. Δεν θέλει επιφάνεια και υποκρισία, αλλά αναζητά την αλήθεια και τη δικαιοσύνη.
Από τη μύγα ξύγκι
Καμιά φορά προσπαθούμε να βγάλουμε συμπεράσματα από τα ελάχιστα λόγια του ποιητή για το χαρακτήρα του και για την κατάσταση στον τόπο του γενικότερα. Μοιάζει σαν να θέλουμε να βγάλουμε μέγα κέρδος από ένα καημό ποιητικό, από ένα «αχ» πριν αιώνες. Μετά ο ένας ερευνητής αντιγράφει τον άλλο και τα συμπεράσματά μας θεωρούνται πια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. «Πρώτα – πρώτα δεν πρέπει να παίρνουμε για πραγματικά γεγονότα, μήτε γι’ ατομικά δικά τους τα όσα τραγουδούν οι θεράποντες των Μουσών απάνου στα κέφια τους σε πρώτο πρόσωπο. Αυτό το πρώτο πρόσωπο δεν είναι συνήθως ο ίδιος ο ποιητής, παρά κάποιος άλλος πραγματικός ή φανταστικός ανθρώπινος τύπος-σύμβολο. Το ποίημα για την ασπίδα μπορεί να το ‘γραψε ο ποιητής για κάποιο εχθρό του, ή για να πειράξει κάποιο παινεσιάρη φίλο του, που παράσταινε τον ήρωα». Αυτά λέει ο Κώστας Βάρναλης και μας προτρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Ο Ν. Κοντολέων παρατηρεί ότι πολλοί, που αναφέρονται στον Αρχίλοχο, γράφουν ότι έκανε και το μισθοφόρο πολεμιστή, αλλά αυτό δεν βγαίνει από πουθενά.
Ξένοι ερευνητές (M. L. West) έχουν υποστηρίξει ότι μπορεί να ήταν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ιάμβων να χρησιμοποιούν υποθετικούς χαρακτήρες και καταστάσεις και αυτά, που νομίζουμε ότι εκφράζουν τον Αρχίλοχο, να περιγράφουν άλλα υπαρκτά ή φανταστικά πρόσωπα. Ο Αρχίλοχος γράφει τόσο ζωντανά, και πολλοί κριτικοί έχουν την τάση να θεωρούν την ποίηση του αυτοβιογραφική. Έτσι όμως μπορεί να έχουμε κάνει πολλά λάθη.
Χρειάζεται λοιπόν κάποτε να αμφιβάλουμε και να αναζητούμε όλοι βαθύτερες αλήθειες.
Του Τελεσικλή και της Ενιπώς
Τοποθετούμε τη γέννηση του Αρχίλοχου στο έμπα του 7ου αιώνα (700 π.Χ.). Μπορεί να γιόρταζαν γενέθλια μαζί με τον Ησίοδο και τον Καλλίνο. Τράβηξαν όμως ξεχωριστούς δρόμους στην τέχνη. Πατέρας του ο Τελεσικλής, μητέρα του η Ενιπώ. Εκείνοι, που θέλουν να επενδύσουν στη λαϊκότητα και δημοκρατικότητα του ποιητή με τους σύγχρονους όρους θεωρούν την Ενιπώ δούλη. Οι άλλοι που τον θέλουν αριστοκράτη, αλλά αιρετικό και αντικομφορτιστή, θεωρούν το όνομα αριστοκρατικής καταγωγής. Ο Τελεσικλής πήγε στη Θάσο και μετά τις μάχες μπορεί να συνδέθηκε με μια Θρακιώτισσα. Καθώς την έφερε στην Πάρο της αποδόθηκε η ιδιότητα της δούλης. Ξένη ήταν και από τους νικημένους Θράκες. Δεν έχουμε στοιχεία, παρά μόνο ένα ελάχιστο απ’ τους στίχους του ποιητή.
Πριν και μετά τον Αρχίλοχο
Για να καταλάβουμε καλύτερα την εποχή του, ας ρίξουμε μια ματιά σε μερικά γεγονότα πριν απ’ αυτόν και μετά απ’ αυτόν. Σημαντικά γεγονότα καταγράφονται στην Ιστορία μεταξύ του 800 και του 600 π.Χ. Ο Αρχίλοχος γεννιέται, ενώ έχουν ήδη τραγουδηθεί και αρχίζουν να χάνουν τη λάμψη τους τα Ομηρικά Έπη. Έχει ήδη πεθάνει ο Όμηρος. Σε όλες τις βιογραφίες παρέχεται η πληροφορία ότι ο Αρχίλοχος γράφει για την έκλειψη του ήλιου που έγινε το 648 π.Χ. (πρόκειται για την παλαιότερη ακριβή χρονολογία που έχουμε στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία) και για τον Γύγη, το βασιλιά των Λυδών, που σκοτώθηκε το 652 π.Χ. Με το θάνατο του Αρχίλοχου ανατέλλει και το φως των Επτά Σοφών της Αρχαιότητας. Ο Παριανός ποιητής φωτίζει την αρχαία Ελλάδα μετά τον Όμηρο και πριν τους Επτά Σοφούς.
Λίγα χρόνια πριν: Ιδρύεται η Καρχηδόνα (814). Βασιλεύει η Σεμίραμις στη Μεσοποταμία (810). Αναπτύσσεται ο πολιτισμός των Κελτών στην Κεντρική Ευρώπη (800), Αρχίζουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες (776). Ιδρύεται η πρώτη Ελληνική αποικία (750). Γίνεται ο πρώτος Μεσσηνιακός πόλεμος (740). Η Νινευή γίνεται πρωτεύουσα των Ασσύριων βασιλέων (705). Ο Λυκούργος νομοθετεί στη Σπάρτη (700).
Λίγα χρόνια μετά: Ο βασιλιάς Μίδας αυτοκτονεί (690). Οι Ασσύριοι καταστρέφουν τη Βαβυλώνα (689). Οι Μεγαρείς ιδρύουν τη Χαλκηδόνα στα στενά του Βοσπόρου (685). Από την αριστοκρατία πάμε στη δημοκρατία στην Αθήνα (682). Πεθαίνει ο Ησίοδος στη Βοιωτία (680). Πεθαίνει ο μουσικός Τέρπανδρος (679). Ιδρύεται το Βυζάντιο (658). Στην Κόρινθο την ολιγαρχία διαδέχεται η τυραννία (657). Θάνατος του Αρχίλοχου (640). Θάνατος του Τυρταίου (637). Πεθαίνει ο Σαρδανάπαλος (Ασουρμπανιμπάλ), βασιλιάς των Ασσυρίων. (629). Ο Περίανδρος διαδέχεται τον πατέρα του Κύψελο (627). Αναλαμβάνει ο Πιττακός ο Μυτιληναίος (612). Πεθαίνει ο Αλκμάν, η Σαπφώ και ο Αρίων (600).
Το βόδι και οι Νύμφες
Ο μύθος με το βόδι και τις Νύμφες (γραμμένος στις επιγραφές του Αρχιλόχειου) μας κάνει να υποθέσουμε, ότι από παιδί ο Αρχίλοχος έζησε τα δύσκολα της αγροτικής και κτηνοτροφικής ζωής. Πού και πώς έμαθε γράμματα; Είναι σωστή η ερώτηση ή μήπως πρέπει να ρωτούμε πώς έμαθε να συνθέτει στίχους και μουσική; Τον φρόντισε ο ίδιος ο αριστοκράτης πατέρας του ή συγγενής του από τους άρχοντες και το ιερατείο; Πώς βρήκε καιρό σε τέτοιες εποχές να ασχοληθεί με την απαγγελία και το τραγούδι και να προχωρήσει τόσο;
Με τα ποιήματά του τιμώρησε όσους τον εχθρεύονταν, αλλά βλέπουμε ότι παίρνει μέρος στους πολέμους εναντίον των Ναξίων. Ήταν υποχρεωμένος άραγε, ήταν δική του επιλογή, δεν το ξέρουμε. Να που η απόρριψη της ασπίδας δεν σήμαινε ότι ήταν δειλός.
Ο Αρχίλοχος είναι ένα πρόσωπο της τέχνης, που αναδύεται από την πολεμική, τη θρησκευτική και την απλή καθημερινή ζωή. Υπάρχουν όμως σπουδαίοι πηλοπλάστες και ετοιμάζονται σπουδαίοι γλύπτες. Δεν γίνεται λόγος για τόσους άλλους που δούλεψαν την τέχνη, όπως λ.χ. τους αρχιτέκτονες, καθώς τα οικοδομήματα χάθηκαν, τους ναυπηγούς, τους κάθε λογής σχεδιαστές της καθημερινότητας. Ο καλλιτεχνικός κόσμος ένα γύρω, εκτός από τους περιφερόμενους μουσικούς, θα του ασκεί γοητεία και θα τον επηρεάζει.
Η σχέση του Αρχίλοχου με τους άλλους καλλιτέχνες είναι ένα ερώτημα, που θα μπορούσε να απαντηθεί με τη δραστηριότητα της φαντασίας μας. Δεν αναδύεται ο ποιητής από το μηδέν. Πάντα «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» κατά το Σεφέρη και ο Αρχίλοχος θα έχει ανθρώπους διάφορους γύρω του από τους οποίους έλαβε εμπνεύσεις και προχώρησε. Αοιδοί, περιφερόμενοι μουσικοί, ραψωδοί, υπάρχουν ακόμα και ο ποιητής τους ακούει, αλλά και τους ξεπερνά όλους, ανοίγοντας μια εντελώς νέα εποχή. Δεν γνωρίζουμε αν, ερχόμενος σε επαφή με ξένους, στην Πάρο ή στα ταξίδια του, διάβασε ή καλύτερα άκουσε κάποιους στίχους που του ξύπνησαν κρυμμένες δυνάμεις και εμπνεύσεις. Μάλλον το αυτί του ποιητή είναι εξασκημένο και η μνήμη του. Ακούει τους γυρολόγους της μουσικής και τους διάφορους τραγουδιστές ντόπιους και ξένους, που ψάλλουν εδώ κι εκεί τα άσματά τους ή απαγγέλλουν τους στίχους τους. Τώρα έρχονται οι Μούσες και του δίνουν τη λύρα κι ανεβαίνει στο Θαβώρ, για να μεταμορφωθεί από παρία της αγροτιάς και της φτώχειας, σε εμπνευσμένο λειτουργό των θεών.
Αρχίλοχος πολεμιστής
Ως παιδί ο ποιητής θα μάθαινε γράμματα και θα έκανε εξάσκηση στην αγροτική ζωή, και στα όπλα. Αν πράγματι έμαθε γράμματα. Γιατί οι καιροί ήταν δύσκολοι και το δόρυ ήταν πιο απαραίτητο. Αλλά δεν υπήρχαν την εποχή εκείνη βιβλία. Αν υπήρχαν θα ήταν μόνο για τους κατέχοντες και το ιερατείο. Αυτό ηχεί ως σκάνδαλο, αλλά δεν αφαιρεί από τον ποιητή το μεγαλείο του. Μάλλον προσθέτει, γιατί φανερώνει μια ασύγκριτη μνήμη. Μπορεί να έμαθε γραφή και να κατέγραφε σε πήλινες πινακίδες τις λέξεις που θα χρησιμοποιούσε ή τις συγκινήσεις που θα τις διαμόρφωνε σε τραγούδι. Μπορεί, όπως είπαμε, να έμαθε κυρίως να στιχουργεί και να συνθέτει.
Ως άνδρας, παράτησε τα γελάδια του πατέρα του και τα κτήματα, άρχισε τις περιπέτειες και μπήκε στους πολέμους.
Παραδίδεται από τους ιστορικούς ότι πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του πότε σαν πειρατής, πότε σαν μισθοφόρος. Ο Κοντολέων και άλλοι αρχαιολόγοι αρνούνται ότι υπήρξε μισθοφόρος, αλλά στοιχεία δεν έχουμε ούτε για το ένα ούτε για το άλλο. Η πειρατεία ήταν τρόπος ζωής τότε, αλλά και άσκηση για τις μεγαλύτερες περιπέτειες της θάλασσας. Δεν ξεκαθαρίζουν οι ερευνητές πολλά για την έννοια του μισθοφόρου την εποχή αυτή. Μισθοφόροι χρησιμοποιήθηκαν πρώτα κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, τρεις αιώνες μετά. Η φτώχεια των καιρών θα έσπρωχνε πολίτες που δεν είχαν βολευτεί στις περιπέτειες. Ίσως πρέπει να αντικατασταθεί η έννοια του μισθοφόρου με αυτήν του τυχοδιώκτη, που εκφράζει καλύτερα το τολμηρό και ανήσυχο πνεύμα του ποιητή.
Ο Αρχίλοχος γνώρισε πολλά πεδία μαχών και πολλούς λαούς. Από τους Μάγνητες της Ιωνίας ως τα περίχωρα του Σίρι της Μεγάλης Ελλάδας. Η παράδοση τον θέλει να πηγαίνει στην Ολυμπία, για να δώσει ένα ποίημά του για τον Ηρακλή, που μάλιστα βραβεύτηκε. Η εντονότερη και πιο μακροχρόνια δράση του εντοπίζεται στις αλλεπάλληλες εκστρατείες του εναντίον της Θάσου και πολλών θρακικών φύλων. Εκεί είναι που πέταξε την ασπίδα του, για να γλιτώσει. Έγραψε το γνωστό ποίημα και πολλοί τα έβαλαν μαζί του. Χαρακτηρίστηκε «ρίψασπις» και κατηγορήθηκε. Παραθέτουμε σχόλια για το θέμα αυτό και πιο κάτω, αλλά ας προσθέσουμε και το γεγονός ότι το θέμα της εγκατάλειψης της ασπίδας, πέρα απ’ το ότι με το πρώτο πρόσωπο μπορεί να υποδηλώνεται άλλος πολεμιστής, ίσως ήταν και συμβολικό. Έτσι χρησιμοποιήθηκε και από άλλους ποιητές (Αλκαίος, Ανακρέων, Οράτιος).
Σε μια μάχη με τους Ναξίους σκοτώθηκε από τον Καλώνδα, γιο του Κόρακα. Δεν ξέρουμε πού έγινε η μάχη αυτή. Στην Πάρο, τη Νάξο ή στα πεδία μαχών του Ληλάντιου πεδίου, στην Εύβοια ή στη θάλασσα;
Αναγνώριση μετά θάνατον
Δεν είναι ανάγκη να υποθέσουμε ότι αναγνωρίστηκε ο ποιητής ενόσω ζούσε. Το κατεστημένο θα είχε αρκετή δύναμη να περιορίσει την αίγλη του. Ίσως αυτό να εξηγεί εν μέρει και τα λίγα ποιήματα που διασώθηκαν. Δεν θα έβλεπαν όλα «το φως της δημοσιότητας» και δεν θα κυκλοφορούσαν άνετα. Μπορεί και να υπήρχε απαγόρευση ορισμένων τραγουδιών του! Η γραφή και η ανάγνωση, αν υπήρχε στις μέρες του, θα προκαλούσε μεγάλη εντύπωση τότε. Αυτό θα ήταν ένα σπουδαίο γεγονός και η πρώτη έλξη των θαυμάτων αυτών ίσως προκαλούσε ανάσχεση στη λογοκρισία.
Η αναγνώριση έρχεται μετά το θάνατό του κι αυτό αποτελεί συνήθη τραγική μοίρα για τους μεγάλους.
Νεοβούλη και έρωτες
Μέσα στις περιπέτειες είναι και η υπόθεση της Νεοβούλης και της αδελφής της. Στα χαμένα ποιήματα ίσως να παρελαύνουν και άλλα εντυπωσιακά κορίτσια που τον μάγεψαν. Από τα ποιήματα που έχουμε, ο Αρχίλοχος βιώνει τον έρωτα ως απώλεια και πόνο. Ίσως να μην έμεινε μόνο εκεί. Αναδύονται από τους σπασμένους στίχους και άλλα ονόματα (Πασιφίλη, Αλκιβίη). Ο Αρχίλοχος αναφέρεται στον έρωτα-βασανιστή, στον ανεκπλήρωτο έρωτα, που φέρνει βαθύ πόνο. Τα ποιήματα είναι λίγα, οι πληροφορίες ελάχιστες δεν μπορούμε να ξέρουμε απ’ αυτά και μόνο τις γυναίκες που τον εντυπωσίασαν. Μπορεί να είχαμε κι άλλα ποιήματα με θαλερούς έρωτες, που απ’ τα βάθη ανέβασαν τον ποιητή στα ύψη εμπνεύσεων.
Μύστης του Διόνυσου
Μετά τις μάχες αφοσιώνεται στη σύνθεση των ποιημάτων, προσπαθώντας να συλλέξει και όσα γράφτηκαν (ή τραγουδήθηκαν) στα πεδία των μαχών ή συγκεντρώνοντας τη μνήμη του στα περασμένα. Στο μεταξύ φαίνεται ότι τον γοητεύει ο Διόνυσος, θεός του έρωτα, της χαράς και του κρασιού. Θέλει να τον υπηρετήσει και σκέπτεται πιο προχωρημένους τρόπους λατρείας που σοκάρουν. Αγαπά το πιοτό και το γλέντι κι έχει ποτίσει με καλό κρασί τα ποιήματά του.
Παιδί και έφηβος έζησε τα οργιαστικά μυστήρια, αφιερωμένα στη Δήμητρα, άκουσε τον ξέφρενο λόγο των πανηγυρισμών, έμαθε τη βωμολοχία από την ξεδιαντροπιά και την αισχρολογία αυτών των γιορτών της γονιμότητας. Μην ξεχνούμε τις επιβιώσεις αυτές στα δικά μας, στη γιορτή του Κλήδονα λ.χ. Η έφεσή του στην ποίηση και τη μουσική πιθανόν θα προσέχτηκε από το ιερατείο της εποχής, που θα τον προόριζε για βοηθό, συνλειτουργό και διάδοχό τους.
Μετά τη δικαίωσή του ως πολεμιστή, το γόητρό του ανέβηκε και, παρά τα όσα είχαν ήδη συμβεί με τη Νεοβούλη και το Λυκάμβη, εισέρχεται με το κύρος του αυξημένο σε κύκλους ευγενών και ιερατείου. Το ταλέντο του παίζει κι αυτό σπουδαίο ρόλο.
Για μεγάλο διάστημα λοιπόν θα ήταν απαραίτητος για τις θρησκευτικές γιορτές και τα πανηγύρια. Ένα γύρω στην Πάρο, αλλά και σε άλλα νησιά υπήρχαν ιερά και θα ήταν συχνά προσκαλεσμένος με τους μουσικούς του, για να λάβει μέρος στις τελετές.
Είναι πιθανόν παρών στις τιμητικές αποστολές για τον Δήλιο Απόλλωνα, για τον Απόλλωνα του Δεσποτικού, που περιμένουμε τώρα να ανακαλύψουμε το ναό του. Μπορεί να πηγαίνει στο ναό της Αθηνάς στις Κουκουναριές, στους βωμούς θεών και μουσών που περικυκλώνουν ήδη την Παροικιά και συνεχίζουν να συμπληρώνονται. Στο νεκροταφείο δίπλα στη θάλασσα θα προσφέρονται συχνά σπονδές κι εκεί ο ποιητής με τους στίχους και τη μουσική του θα είναι απαραίτητος για τα μνημόσυνα.
Η ανήσυχη φύση του τον έφερε αργότερα σε σύγκρουση μαζί τους, αλλά ήδη είχε αποκτήσει αρκετή δύναμη, αφού τόλμησε να προχωρήσει σε δικές του προτάσεις για τη λατρεία του Διόνυσου. Όρισε ένα τρόπο φαλλικής λατρείας και τους καρπούς που πρέπει να προσφέρονται στο θεό. Οι Παριανοί αντέδρασαν και πιθανώς τιμώρησαν τον ποιητή, επειδή θεώρησαν ότι ο θεός υβρίζεται. Για την αδικία αυτή οι Πάριοι «ασθένησαν εις τα αιδοία». Αυτή είναι η πληροφορία από τα μάρμαρα των επιγραφών του Μνησιέπη.
Το μαντείο των Δελφών με χρησμό ζήτησε να αποκατασταθεί ο ποιητής για να υπάρξει θεραπεία. Εδώ έχουμε τη σχετική μυθολογία (παρατίθεται κι αυτή στα μάρμαρα του Αρχιλοχείου). Το συμπέρασμα είναι ότι ο Αρχίλοχος συγκρούστηκε με το κατεστημένο της εποχής και κατά διαστήματα κατηγορήθηκε και απομονώθηκε.
Αρχίλοχος και Μούσες
Εκτός από την ιστορία της συνάντησης του Αρχίλοχου με τις Μούσες έχουμε και άλλες μαρτυρίες για την σχέση του ποιητή με τις θεότητες αυτές. Σε επίγραμμα του Θεόκριτου εξαίρεται η αγάπη του Απόλλωνα και των Μουσών προς τον Αρχίλοχο. Ο ίδιος ο ποιητής εμφανίζει τον εαυτό του ως θεράποντα του Ενυάλιου Άρη, θεού του πολέμου και των Μουσών, προστατριών των γραμμάτων της ποίησης και μουσικής.
Ειμί δ’ εγώ θεράπων μεν Ενυαλίοιο άνακτος
Και Μουσέων ερατόν δώρον επιστάμενος
(Λειτουργός του Ενυάλιου βασιλιά είμαι
Και το χαριτωμένο δώρο των Μουσών εξασκώ).
Χαραγμένη πάνω στο μάρμαρο που βρήκε το 1949 ο Κοντολέων στον Έλητα (επιγραφές του Μνησιέπη) βρίσκεται η ιστορία της συνάντησης του Αρχίλοχου με τις Μούσες. Ο Αρχίλοχος, παιδί ακόμα, στάλθηκε απ’ τον πατέρα του Τελεσικλή, πριν ακόμα χαράξει κι ενώ το φεγγάρι έλαμπε στον ουρανό, να φέρει μια αγελάδα από το κτήμα τους στα Λιβάδια, για να την πουλήσουν. Επιστρέφοντας έφτασε στις Λισσίδες (Γλυσίδια;) και είδε μπροστά του μια παρέα από γυναίκες. (Τα Γλυσίδια είναι στο μέρος του κάμπου δυτικά της Μυρσίνης και ίσως να έχουν και οι δύο περιοχές σχέση με τον ποιητή). Πήγε κοντά τους και άρχισαν να λένε αστεία και να γελούν. «Εμείς θα αγοράσουμε την αγελάδα σου και δεν θα σε αδικήσουμε», του είπαν.
Αμέσως μετά έγιναν αόρατες και η αγελάδα χάθηκε επίσης. Ο Αρχίλοχος σάστισε και είδε μπροστά στα πόδια του να βρίσκεται μια λύρα. Σιγά-σιγά κατάλαβε ότι οι γυναίκες που του πήραν την αγελάδα ήταν οι Μούσες και γύρισε με τη λύρα στο σπίτι του λέγοντας στον πατέρα του τι είχε συμβεί. Οι Παριανοί έστειλαν τον Τελεσικλή στους Δελφούς να πάρει χρησμό για την πόλη. Το Μαντείο έδωσε αυτόν τον Χρησμό: «Τελεσικλή κάποιος απ’ τους γιους σου θα γίνει αθάνατος, αυτός που θα συναντήσεις πρώτον, όταν φτάσεις στην Πάρο». Ο Τελεσικλής έφτασε στο νησί, όταν οι Παριανοί γιόρταζαν τα Αρτεμίσια. Ο πρώτος που είδε στο δρόμο του ήταν ο Αρχίλοχος.
Γράφει και διαβάζει ο ποιητής;
Ο ποιητής έχει βιβλία και διαθέτει ώρες στο σπίτι του για διάβασμα και γράψιμο; Αυτό κάνει ο σημερινός ποιητής, αλλά στη μακρινή εποχή του 7ου αιώνα π.Χ. λίγα ήταν τα «βιβλία», λίγοι επίσης όσοι ήξεραν γραφή και ανάγνωση. Εδώ έχουμε λειτουργία κυρίως του αυτιού και της μνήμης, όπως ήδη είπαμε. Επαναλαμβάνουμε ότι μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι μπορεί και να μην ήξερε γράμματα ο Αρχίλοχος σε μια τέτοια εποχή, αλλά απλώς έφτιαχνε με το μυαλό του ποιήματα και τραγούδια. Η προφορική διάδοση έπαιξε σημαντικό ρόλο, μέχρι να έρθει η ώρα να καταγραφούν τα ποιήματα. Ο Αρχίλοχος είχε μεγάλη δημοτικότητα στην Αθήνα του 5ουαιώνα και πρέπει να υποθέσουμε ότι είχαν πια καταγραφεί ποιήματά του. Μετά (3οςαι. π. Χ.) τα παρέλαβαν οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι και κριτικοί.
Να σκεφτούμε ότι τόσο οι πληροφορίες του Πάριου Χρονικού για την ελληνική ιστορία, όσο και οι αναγραφές του Μνησιέπη του 3ου π.Χ. αιώνα που επιχειρούν να δώσουν πληροφορίες για τον Αρχίλοχο, σκαλίζονται σε μάρμαρο. Ακόμα και τον τρίτο αιώνα δεν έχουμε την ευρεία διάδοση του βιβλίου, έτσι ώστε να μη γίνεται το μάρμαρο βιβλίο. Με τα ταξίδια κάποια αντίγραφα σε πάπυρους θα έρχονται και στην Πάρο, αλλά θα κοστίζουν πανάκριβα και δεν θα μπορεί να τα έχουν όλοι.
Ο Αρχίλοχος επηρεάζεται από τα τραγούδια πλανόδιων ραψωδών και αοιδών και κάποια ώρα δοκιμάζει και ο ίδιος. Δεν γνωρίζουμε δυστυχώς τον τρόπο αναγραφής της μελωδίας, ούτε και τη μελωδία. Πιθανόν ο ποιητής, όποτε δεν τον βοηθά η μνήμη, να σκαλίζει σε πλάκες με κερί ή σε δέρμα ή να βρίσκει άλλους τρόπους να κάνει τη δουλειά του. Μπορεί να υπήρχαν επαγγελματίες γραφείς και να είχαν διάφορες ευρεσιτεχνίες γραψίματος εκτός απ’ το σκάλισμα σε μάρμαρο. Ξύσιμο σε πήλινες πλάκες, γράψιμο σε πλάκες αλειμμένες με γύψο κ.λ.π.
Πώς διασώθηκαν τα έργα του;
Δεν γνωρίζουμε αν ο ποιητής ενδιαφέρθηκε να μαζέψει κάποια έργα του, να κωδικοποιήσει τα τραγούδια του με κάποιους τρόπους. Αλλά θα είχε σίγουρα οπαδούς, ανθρώπους που θα αγαπούσαν το έργο του, θα άκουγαν τα λόγια και θα τα αντέγραφαν κάπου. Αυτά τραγουδήθηκαν για καιρό μετά το θάνατό του και συλλέχτηκαν από άλλους. Με την πρόοδο της τεχνολογίας γράφτηκαν μετά σε παπύρους και αντιγράφηκαν. Έτσι είχαμε την τύχη να φτάσουν μέχρι τις μέρες μας διανύοντας περιπέτειες και καταστροφές αιώνων. Κανείς πάπυρος δεν είναι παλιότερος από τον 4ο αιώνα π.Χ. Επομένως πολλά ποιήματα του Αρχίλοχου και άλλων, αφού ακούστηκαν εδώ κι εκεί στο Αιγαίο για πολλά χρόνια (αιώνες) και έγιναν γνωστά, αντιγράφτηκαν από εραστές της ποίησης και της μουσικής και ανθρώπους των γραμμάτων. Αντιγράφηκαν, όταν πια εκτός από το «λίθινο βιβλίο», υπήρξε η δυνατότητα του παπύρου.
Ο Πεισίστρατος και ο Πολυκράτης στη Σάμο είχαν σπουδαίες βιβλιοθήκες. Αυτοί οι εμπνευσμένοι τύραννοι, αλλά και άλλοι, έδειξαν ζήλο να μαζέψουν βιβλία και να αναθέσουν το έργο αυτό στους σοφούς της εποχής και τους τολμηρούς, θαλασσοπόρους εμπόρους. Κατά την εορτή των Παναθηναίων, επί του Πεισίστρατου, είχε διαταχθεί η απαγγελία του συνολικού έργου των Ομηρικών Επών. Αυτό σημαίνει ότι έπρεπε να έχουν αντιγραφεί σε βιβλίο της εποχής.
Μύθοι, παράδοση και πραγματικότητα
Για τα τόσο μακρινά χρόνια συχνά η πραγματικότητα συγχέεται με το μύθο και μάλιστα για μας στην Ελλάδα, που δημιουργήσαμε και αγαπήσαμε τη μυθολογία, τόσο, που και τη σημερινή, την κοντινή πραγματικότητα τη στολίζουμε κάποτε με στοιχεία μύθου και υπερβολών.
Παραθέτουμε πιο κάτω μερικά τέτοια στοιχεία για τη ζωή του Αρχίλοχου, που ανήκουν στην παράδοση και το μύθο και για την πραγματικότητα χρειάζεται διαδικασία σκέψης και απόσταξης.
· Η συνάντηση του Αρχίλοχου, όταν ήταν παιδί με τις Μούσες, όπως εκτέθηκε πιο πάνω.
· Ο φονιάς του Αρχίλοχου Καλώνδας διώχτηκε από το Μουσείο των Δελφών με τα παρακάτω λόγια: «Μουσάων θεράποντα κατέκτανες. Έξηθι νηού» (Σκότωσες τον υπηρετούντα τις Μούσες (τον ποιητή). Βγες έξω από το ναό).
· Η αυτοκτονία του Λυκάμβη και των μελών της οικογένειάς του εξαιτίας των καυστικών στίχων του ποιητή.
· Στους στίχους του Αρχίλοχου γράφεται η ιστορία του Κοιράνου, που ήταν ο μόνος που σώθηκε από μια πεντηκόντορο, που ερχόταν από τη Μίλητο. «Μιλησίων πρέσβεις αγαγούσα οίκαδε». Σώθηκε από δελφίνι που τον έβγαλε στην Κύθνο ή τη Σίκινο (Σίκυνθο γράφει ο ποιητής). Οι νησιώτες τον βρήκαν και τον έφεραν πίσω στην Πάρο και τον άφησαν στο σπήλαιο του Αρχίλοχου. (Κοιράνιον Σπήλαιον). Κοιράνιον Σπήλαιον είναι κατά τον αρχαιολόγο Κωνσταντίνο Φωτίου ένα από τα δύο σπήλαια στο νησάκι του Οικονόμου στη Νάουσα. Το ένα ήταν ιερό του Πλούτωνος, το άλλο συνδεόταν με τη λατρεία των Νυμφών ή έχει σχέση με το καταφύγιο του Κοιράνου. «Από πενήντα ναυαγούς μόνο τον Κοίρανο έσωσε ο Ποσειδώνας», μας λέει ο στίχος του ποιητή.
Δεν είμαστε σίγουροι
α) Δεν φαίνεται να είμαστε σίγουροι ότι η μητέρα του ποιητή ήταν η δούλη Ενιπώ. Για μερικούς το όνομα δείχνε αριστοκρατική καταγωγή και το συμπέρασμα που έχει βγει από στίχο του ποιητή δεν μας δίνει σιγουριά.
β) Μυρριναίος ονομάζεται ο Αρχίλοχος σε ένα σκύφο του Boscoreale, όπου παρίσταται με τον Μένανδρο τον Αθηναίο. Αυτό έδωσε την ιδέα σε ορισμένους να πιστέψουν ότι ζούσε σε προάστιο της πόλης της Πάρου στη Μυρσίνη (κοντά στο μοναστήρι του Χριστού στο Δάσος). Από την άλλη έχουμε την επιγραφή Μυρσινέας για τις Δορποφόρες. Είναι πιθανό να υπήρχε αυτός ο οικισμός στη Μυρσίνη και είναι επίσης δυνατό να ζούσε εκεί ο Αρχίλοχος. Μπορεί κάποτε να μάθουμε.
γ) Δεν είμαστε σίγουροι για το πού ακριβώς σκοτώθηκε ο ποιητής. Τον σκότωσε ο Καλώνδας ή Αρχίας με το παρατσούκλι Κόρακας (ή γιος του Κόρακα), αλλά δεν ξέρουμε πού έγινε η μάχη αυτή.
δ) Δεν είμαστε σίγουροι ότι πολέμησε ως μισθοφόρος («Ως μισθοφόρος ουδέποτε επολέμησε ο Αρχίλοχος», λέει ο Κοντολέων).
ε) Δεν γνωρίζουμε αν το ποίημά του για τον Ηρακλή βραβεύτηκε στους Αγώνες.
στ) Παρά το γεγονός ότι ο παππούς του Τέλλις πήγε στη Θάσο με αποστολή θρησκευτική, να ιδρύσει τη λατρεία της Δήμητρας, με την ιέρεια Κλεόβοια, δεν γνωρίζουμε αν ανήκε σε ιερατική οικογένεια.
Μεγάλα αινίγματα
Το συνέδριο αναμένεται να φωτίσει μεγάλα αινίγματα των αρχαιολόγων, όχι μόνο για τον Αρχίλοχο, αλλά και για την Πάρο της εποχής. Ποια ήταν λ.χ. η λειτουργία της ποίησης στο νησί και στα νησιά του Αιγαίου και γιατί μόνο ο Αρχίλοχος και ελάχιστοι άλλοι από το Αιγαίο διακρίθηκαν και έφτασαν τα ονόματά τους μέχρι εδώ (Σαπφώ, Σιμωνίδης ο Κείος); Γιατί δεν έχουμε μεγάλους ποιητές από την κλασική εποχή; Γιατί η Πάρος δίνει μόνο τον Εύηνο, σοφιστή κι ελεγειακό ποιητή τον 5οαιώνα π.Χ.; Δεν δημιούργησε παράδοση ο Αρχίλοχος και δεν είχε μιμητές;
Ήταν μόνο ένας ποιητής ο Αρχίλοχος, ή ταυτόχρονα μουσικός άριστος, μάντης και ιερέας, ένα είδος προφήτη, αοιδός και ραψωδός μαζί, αλλά και ένας τολμηρός ανακαινιστής θεσμών και αξιών; Η λέξη ποιητής για την αρχαία εποχή, είναι ασφαλώς φορτισμένη με περισσότερη σημασία από τη σημερινή.
Για τα ποιήματά του, όσο και αν είναι ελάχιστα τα διασωθέντα, σχηματίζουμε άποψη για την ποιότητά τους, για το περιεχόμενό τους, για τις διαφορές και τις ομοιότητες με το έπος και τον Όμηρο. Για την προσωπικότητα του ποιητή όμως έχουμε πολλά ακόμα να μάθουμε.
Το ίδιο και για την Πάρο της εποχής του Αρχίλοχου, του 7ου π.Χ. αιώνα. Αυτή την εποχή εγκαταλείπονται οι οικισμοί στον κόλπο της Νάουσας και αναπτύσσεται η πόλη στον κόλπο της Παροικιάς, που θα γίνει η «λαμπροτάτη των Παρίων πόλις». Ο Αρχίλοχος δεν ζει μόνο τις αλλαγές στον γενικότερο ελληνικό χώρο, αλλά και τις αναστατώσεις στο νησί του. Άνθρωποι μετακινούνται, έρχονται, φεύγουν, ζουν με το φόβο των θεών και των αποφάσεών τους, αλλά ταυτόχρονα ο φόβος αυτός γίνεται εφαλτήριο μιας ακατανόητης σε μας γενναιότητας.
Αίνιγμα πρώτο: Οι 200 νεκροί
Ας πάμε να εξετάσουμε αινίγματα που δημιουργήθηκαν πρόσφατα με τις νέες ανακαλύψεις των αρχαιολόγων. Τα οστά των 200 νεκρών, που βρέθηκαν στα πολλά αγγεία του αρχαϊκού νεκροταφείου της Παροικιάς φέρνουν στο φως καινούρια στοιχεία. Αλλά και δημιουργούν καινούρια ερωτήματα. Ποια σχέση έχουν οι 200 νεκροί των πολυανδρίων με τον ποιητή; Ένας τόσο μεγάλος αριθμός νεκρών κατά τον 7ο αιώνα δείχνει πόλη μεγάλη, αλλά και πολεμικές περιπέτειες σπουδαίες. Πού έγινε η μάχη αυτή, αν οι νεκροί ήταν πεσόντες σε μάχη και ποιοι πολέμησαν; Ίσως να πήρε μέρος σ’ αυτήν μικρός ακόμα ο πατέρας του ποιητή, που έτσι κι αλλιώς ανακατεύτηκε σε άλλες περιπέτειες του αποικισμού και κάποτε πήρε μαζί του, συμπολεμιστή και το νεαρό Αρχίλοχο.
Έχουμε πολλά ακόμα να μάθουμε.
Αίνιγμα δεύτερο: Τα μυστικά του Δεσποτικού
Στο Δεσποτικό, νησάκι απέναντι από την Αντίπαρο, ανακαλύφθηκαν με τις τελευταίες ανασκαφές αρχαιότητες από ένα σπουδαίο ιερό (πιθανώς αφιερωμένο στον Απόλλωνα και την Άρτεμη), που ιδρύθηκε κατά τα χρόνια του Αρχίλοχου. Ένα γύρω λοιπόν τα νησιά έχουν σημαντικά ιερά και η ζωή των ανθρώπων κυριολεκτικά πολιορκείται από αυτά. Οι ιερείς πρέπει να παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή της πόλης και οι μουσικοί και ποιητές θα βοηθούν στο έργο τους.
Κατά τα χρόνια του Αρχίλοχου υπάρχει ο ναός της Δήμητρας, ένα μεγάλο ιερό στο χώρο του Αιγαίου. Το ιερό της Δήμητρας δεν έχει ακόμα βρεθεί και οι μεγάλοι κίονες που ανασύρθηκαν απ’ το βυθό του λιμανιού πριν λίγα χρόνια, αποδόθηκαν σ’ αυτό. Οι αρχαιολόγοι κρατούν τα μυστικά τους και συχνά τα μαθαίνουμε με δόσεις και καθυστερημένα. Άλλοι αρχαιολόγοι τοποθετούν το πανελλήνιας ακτινοβολίας ιερό αυτό στο νησάκι του Οικονόμου. Οι ανασκαφές μέχρι σήμερα δεν έλυσαν το αίνιγμα.
Τώρα είναι που έχουν αρχίσει να δημιουργούνται οι βωμοί στο Δήλιο για να χτιστούν αργότερα ιερά του Απόλλωνα και της Άρτεμης και λειτουργεί ο ναός της Ειλείθυιας στο λόφο του Κούναδου. Η θρησκευτική ζωή παίζει κυριαρχικό ρόλο. Ο ποιητής ζει τη λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης («Δήμητρος και κόρης την πανήγυριν σέβων») και πιθανώς τριγυρίζει στα νησιά για τις τοπικές λατρείες και τα μεγάλα πανηγύρια. Με τους Ίωνες θαλασσοπόρους ήρθε νωρίς η λατρεία του Απόλλωνα στη Δήλο και ο ποιητής πιθανώς να πήγαινε ως απεσταλμένος στις εκδηλώσεις. Μπορεί με τα γύρω ιερά των νησιών να ήθελαν οι αρχαίοι να κυκλώσουν τη Δήλο με ναούς του Απόλλωνα σε κύκλο (Κυκλάδες). Μπορεί να πήγαινε και στο Δεσποτικό να προσφέρει υπηρεσίες.
Αυτά όλα λέγονται, γιατί αναμένονται πάντα καινούρια πράγματα από τις έρευνες και ίσως βρούμε επιγραφές και μερικά συγκινητικά αφιερώματα, που θα μας δώσουν κι άλλα μέτρα νήματος να βγούμε από το λαβύρινθο. Λέγονται για να είμαστε έτοιμοι για ωραίες εκπλήξεις.
**Ο κ. Χρίστος Γεωργούσης είναι πρώην διευθυντής του Γυμνασίου Πάρου, και συγγραφέας πολλών βιβλίων για την Πάρο και όχι μόνο
