Εισαγωγή:
Ήταν 11 Απριλίου 1941 του 1941 όταν το μέτωπο στη Βόρεια Ελλάδα κατέρρευσε. Οι ελληνικές και αγγλικές δυνάμεις αποφασίζουν να δώσουν μία τελευταία μάχη στο στενό των Θερμοπυλών ούτως ώστε να καθυστερήσουν τις χιτλερικές δυνάμεις και να προλάβουν να αναχωρήσουν από την Ελλάδα οι Άγγλοι και οι ηγέτες του Ελληνικού έθνους. Η μάχη στα αρχέγονα χώματα των Θερμοπυλών χάνεται, και στις 25 Απριλίου οι γερμανικές μεραρχίες εισέρχονται στην Αθήνα.
Λίγα λόγια για την «Επιχείρηση Αντίπαρος»
Οι Κυκλάδες τίθενται αρχικά υπό Ιταλική κατοχή καθώς στα νησιά καταφθάνουν άντρες από την Ιταλική διοίκηση Δωδεκανήσων. Ένας λόχος καταλαμβάνει την Πάρο με επικεφαλής τον Τζιοβάνι Ροστικέλι, ενώ στην Αντίπαρο δεν εγκαθίσταται φρουρά. Η γεωγραφική θέση της Πάρου ήταν ακριβώς στη μέση της απόστασης μεταξύ Πειραιώς και Κρήτης, και έτσι αποφασίζεται να δημιουργηθεί εκεί μυστική βάση υποβρυχίων με διττό σκοπό. Αφενός να μετατραπεί σε κόμβο φυγάδευσης στρατιωτών, πρακτόρων, αντιστασιακών και πολιτικών, και αφετέρου να βοηθήσει στην ανταλλαγή πληροφοριών για τις νηοπομπές των Γερμανών προς την Κρήτη, όπου αναμενόταν να δοθεί η τελική μάχη.
Η βάση δημιουργείται στο απάνεμο στενό μεταξύ Δεσποτικού και Αγίου Γεωργίου Αντιπάρου.
Επικεφαλής της επιχείρησης είναι ο Άγγλος Τζον Άτκινσον και ο επίμονος ανθυποπλοίαρχος Χάρης Γραμματικάκης. Έτσι ξεκινάει η μυστική επιχείρηση «Αντίπαρος». Οι Άτκινσον και Γραμματικάκης συναντιούνται με τον τότε δήμαρχο Πάρου Μιχάλη Κρίσπη και τον αρχηγό χωροφυλακής Πάρου ταγματάρχη Ζαμπέτα.
Κεντρικό ρόλο στην επιχείρηση «Αντίπαρος» έπαιξαν τρεις άνθρωποι. Ο Σπύρος Τζαβέλας, ο Γιάννης Πατέλης και ο Ιταλός σταρτιώτης Βέρο Λικέρι.
Οι δύο πρώτοι φιλοξενούν στα σπίτι τους εκατοντάδες Ελλήνων και Άγγλων αντιστασιακών που μέσω Πάρου φυγαδεύονταν προς Κρήτη ή Αλεξάνδρεια. Ο Βέρο Λικέρι ήταν ένας Ιταλός αντιφασίστας που είχε αναπτύξει έντονη δράση κατά του καθεστώτος Μουσολίνι, και ο οποίος έτρεφε βαθιά αγάπη και θαυμασμό για την Ελλάδα.
Δυστυχώς τα νέα για την ύπαρξη της βάσης της Αντιπάρου αρχίζουν να κατακλύζουν τα σοκάκια της πρωτεύουσας Παροικιάς. Οι φήμες σε συνδυασμό με κάποια λάθη και έντονες τοπικές αντιζηλίες, έχουν ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη του μυστικού.
Οι Ιταλοί είχαν παρατηρήσει την ύπαρξη αγγλικών τσιγάρων, καπνού, μπισκότων και τζιν στα καφενεία και τα σπίτια των παριανών. Επίσης έχουν αρχίσει και κυκλοφορούν νέα που έχουν να κάνουν με την εξέλιξη του πολέμου, τα οποία προέρχονται από αγγλικές εφημερίδες και κάποια παράνομα ραδιόφωνα. Το μεγαλύτερο όμως λάθος ήταν η ανακάλυψη εκατοντάδων βρετανικών κονσερβών στη Αντίπαρο. Μάλιστα λέγεται ότι ο Ιταλός διοικητής ενημερώνεται για την ύπαρξη της βάσης της Αντιπάρου από ανώνυμο γράμμα, χωρίς όμως να δώσει ιδιαίτερη σημασία.
Τελικά οι πληροφορίες επιβεβαιώνονται και ο Ιταλός διοικητής Ροστικέλι, στέλνει άντρες του στον Άγιο Γεώργιο για να ψάξουν την περιοχή. Αμέσως κατευθύνονται στο μοναδικό σπίτι της περιοχής, το casa rosa(δηλαδή το κόκκινο σπίτι) του Σπύρου Τζαβέλλα. Όμως δεν εισέρχονται εντός της οικίας, μάλλον γιατί έχουν πληροφορηθεί ότι μέσα κρύβονται Άγγλοι στρατιώτες. Επανέρχονται αφού έχει πέσει το βράδυ, ενισχυμένοι από διμοιρία που είχε φτάσει από την Σύρο.
Παρά τις αγωνιώδες προσπάθειες του Ζέλου Ραγκούση και του Φραγκίσκου Τσαντάνη, οι Άγγλοι δεν ενημερώνονται και ακολουθεί συμπλοκή με πυροβολισμούς και χειροβομβίδες. Από την ανταλλαγή των πυροβολισμών πέφτει νεκρός ένας Ιταλός στρατιώτης, ενώ όλοι οι χωρικοί, καθώς και οι Άγγλοι του Άτκινσον συλλαμβάνονται και στέλνονται αρχικά στη Σύρο.
Την επόμενη μέρα κανείς δεν κυκλοφορούσε σε Πάρο και Αντίπαρο. Είχε επιβληθεί άτυπος στρατιωτικός νόμος, ενώ οι Ιταλοί έγιναν βιαιότατοι και ήλεγχαν με αυστηρότητα τις ποσότητες τροφίμων που υπήρχαν.
Στην επιχείρηση Αντίπαρος λάβαν μέρος παριανοί και αντιπαριώτες που δεν λογάριασαν τον φόβο και τις ενδεχόμενες συνέπειες. Αυτοί ήταν οι: Φραγκίσκος Τσαντάνης, Νικόλαος Τσαντάνης (γνωστός και ως "Νταλιός"), Βασίλης Πατέλης, Γιάννης Πατέλης, Νικόλαος Μουρλάς, Πολυχρόνης Μουρλάς, Μανώλης Τσαντάνης, Αγαπητός Κατρής, Ζέλος Ραγκούσης, Θωμάς Παντελαίος, Μιχάλης Κρίσπης, Αργύρης Μαρινόπουλος, Γιάννης Βάγιας, Θεολόγος Ρούσος, Ιάκωβος Ργκούσης, ταγματάρχης Ζαμπέτας και ο Ιταλός Βέρο Λικέρι, Γ. Καπούτσος.
Πάμε να δούμε αναλυτικά τα κεντρικά πρόσωπα και τις κρίσιμες στιγμές της «Επιχείρησης Αντίπαρος»
Τζον Άτκινσον
Ο Τζον Άτκινσον ήταν μία μυστηριώδης προσωπικότητα των Αγγλικών Μυστικών υπηρεσιών, η αποστολή του οποίου ήταν στην κατεχόμενη Ελλάδα. Το 1941 συνελήφθη και οδηγήθηκε στο γερμανικό στρατόπεδο της Κοκκινιάς. Από εκεί, άγνωστο πως, κατάφερε να δραπετεύσει και κρυβόταν με τη βοήθεια της γνωστής αντιστασιακής Αλεξάνδρας Πούμπουρα.
Κατάφερε και ήρθε σε επαφή με το σύνολο σχεδόν των επικεφαλής της εθνικής αντίστασης. Ένας από αυτούς ήταν και ο πρώην πρωθυπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο οποίος όπως είχε τονίσει σε συνέντευξη που παραχώρησε στη γνωστή δημοσιογράφο (και συντοπίτη μας) Κατερίνα Πατέλη: «Εξεπλάγην γιατί ο Άτκινσον φαινόταν λίγο επιπόλαιος για να τον εμπιστεύονται οι Άγγλοι για μία τόσο μεγάλη επιχείρηση».
Ωστόσο στην Αλεξάνδρεια, το Νοέμβριο του 1941, το αγγλικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής, όρισε τον Άτκινσον αρχηγό της αποστολής για οργάνωση της πρώτης υποβρυχιακής βάσης στο Αιγαίο. Μαζί του ήταν άλλα δύο πρόσωπα που θα εξετάσουμε παρακάτω. Ο θρυλικός Χάρης Γραμματικάκης και ο μυστικός πράκτορας Τζον Ρέντπαθ.
Μετά από έρευνες ετών η Κατερίνα Πατέλη και ο Στιούαρτ Άλισταρ, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το όνομα Τζον Άτκινσον δεν ήταν αληθινό, αλλά ψεύτικο ή κωδική ονομασία. Ο λόγος ; Διότι αφενός δεν βρέθηκε τάφος με αυτό το όνομα στο βρετανικό κοινητήριο του Διονύσου, και γιατί αφετέρου δεν βρέθηκε τέτοιο όνομα στο δημοτολόγιο του Κομγουίντον, της πόλης από την οποία καταγόταν ο Άτκινσον (σύμφωνα με λεγόμενα του ιδίου στα πλαίσια της κατάθεσής του στο Στρατοδικείο).
Ο Βέρο Λικέρι
Ο Βέρο Λικέρι ήταν ένας Ιταλός αντιφασίστας που αγάπησε όσο λίγοι την Πάρο. Οι Παριανοί τον δέχτηκαν στην αγκαλιά τους, καθώς μετά το τέλος του πολέμου εγκαταστάθηκε μόνιμα στο νησί και παντρεύτηκε γνωστή κοπέλα του νησιού μας. Κατά την διάρκεια της κατοχής βοήθησε τους αγωνιστές τόσο σε παροχή πληροφοριών, όσο και σε επιχειρησιακό επίπεδο. Αυτός ήταν που κατέστρεψε άλλα δύο ανώνυμα γράμματα που προδίδαν την ύπαρξη της Βάσης, ενώ ήταν συνεπιβάτης στο βαρκάκι του Φραγκίσκου Τσαντάνη που έκανε τα δρομολόγια Πάρος-Αντίπαρος και βοήθαγε στην οργάνωση της βάσης.
Χάρης Γραμματικάκης
Ο Ιωάννης «Χάρης» Γραμματικάκης γεννήθηκε στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου Κρήτης. Μετά την κατάρρευση του μετώπου είχε οργανώσει πολλές μυστικές μεταφορές συμπατριωτών του, από την Αθήνα στην Κρήτη. Ταυτόχρονα μετέφερε υπό άκρα μυστικότητα Άγγλους στρατιώτες και πράκτορες της Intelligent Service στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εντυπωσιασμένοι οι Άγγλοι από τα κατορθώματά του, τον χρίζουν ανθυποπλοίαρχο των Βρετανικών δυνάμεων (!) και τον στέλνουν μαζί με τον Άτκινσον να οργανώσουν τη βάση της Αντιπάρου και την διαφυγή των Ελλήνων, των Βρετανών, και των λοιπών συμμαχικών δυνάμεων.
Η Συγκλονιστική διαφυγή του Χάρη Γραμματικάκη
Σε ένα από αυτά τα ταξίδια, και ενώ ο Γραμματικάκης μετέφερε στρατιώτες προς την Αντίπαρο για να επιβιβαστούν στο υποβρύχιο που αναμενόταν να φτάσει, καταλαβαίνει ότι η βάση έχει προδοθεί. Αμέσως βουτάει από το καΐκι που ήταν ανοιχτά της Αντιπάρου και κολυμπάει έως την γειτονική Πάρο, μέσα στο απόλυτο σκοτάδι. Ταυτόχρονα οι Ιταλοί έχουν εξαπολύσει ανθρωποκυνηγητό για τη σύλληψή του, ενώ έχουν απαγορεύσει πλήρως την κυκλοφορία τόσο πεζών, όσο και καϊκιών. Οι παριανοί, με κίνδυνο ζωής κρύβουν τον παράτολμο κρητικό σε διάφορα μέρη του νησιού. Από σπηλιές και σπίτια, έως την μονή Λογγοβάρδας και την μονή Αγίων Αναργύρων. Μετά το πέρας κάποιων μηνών, ο Γραμματικάκης αποφασίζει να διαφύγει προς τη Νάξο. Αφού φτάνει στο πίσω μέρος του νησιού (στο Πίσω Λιβάδι ή τον Μώλο), δένει στα χέρια του τουλούμια ώστε να επιπλέει και ξεκινάει κολυμπώντας για το γειτονικό νησί. Αφού φτάνει εξουθενωμένος και τον περιθάλπει μία Ναξιώτισσα, βρίσκει τον τρόπο και διαφεύγει με βάρκα στη Χίο, και από εκεί φτάνει στην Αλεξάνδρεια. Εκεί τον συλλαμβάνουν οι Βρετανικές δυνάμεις, καθώς δεν πίστεψαν την ταυτότητά του, αφού τον θεωρούσαν νεκρό! Έτσι στέλνεται σε φυλακές του Κονγκό, από όπου δραπετεύει και τελικά παρουσιάζεται στις ελληνικές αρχές της Μέσης Ανατολής
Ο Νικηφόρος από την Αντίσταση και ο Γραμματικάκης
Σύμφωνα με όσα καταγράφει η Κατερίνα Πατέλη στο βιβλίο της «Το περιβόλι με τις μπανανιές», ο Χάρης Γραμματικάκης μετά την παρουσία του στη Βάση της Αντιπάρου, εθεάθη σε μυστική βάση στον Ταΰγετο Λακωνίας, που φιλοξενούσε Άγγλους στρατιώτες που ετοιμάζονταν να διαφύγουν. Μάλιστα, μάρτυρας για την παρουσία Γραμματικάκη στην Πελοπόννησο ήταν ο γνωστός αντιστασιακός Νικηφόρος (Δημήτρης Δημητρίου), ο οποίος στον διάλογο που είχε με την Πατέλη αναφέρει: «Ξέρω για τη βάση της Αντιπάρου. Στη δική μας βάση είχε έρθει και κάποιος από την Πάρο».
Η μαρτυρία του Νικηφόρου, σε συνδυασμό με την μαρτυρία του Βασίλη Παπαμιχαλόπουλου που επίσης γνώριζε τον Γραμματικάκη από την Βάση του Ταϋγέτου, αποδεικνύει ότι μάλλον ο Γραμματικάκης είχε λάβει μέρος στην δημιουργία και των δύο Βάσεων.
Ο Θάνατος (;) του Γραμματικάκη
Ο Γραμματικάκης πέθανε το 1997, και στην κηδεία του παρευρέθηκαν και αρκετοί παριανοί. Παρόλα αυτά, ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες τον θέλουν να σκηνοθέτησε τον θάνατό του, για άγνωστους λόγους. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την αφήγηση της Κατερίνας Πατέλη «φεύγοντας από την Πάρο συναντάω τυχαία τον φίλο μου τον Κουτσουράκη και τον ρωτάω αν ήταν φίλοι με τον Γραμματικάκη. Αμέσως ο Κουτσουράκης μου απαντάει: ήμασταν και ακόμα είμαστε!».
Η Πατέλη απαντά ότι έχει πεθάνει, και ότι φίλος της παρευρέθηκε στην κηδεία του, με τον Κουτσουράκη να δίνει το τηλέφωνο του Γραμματικάκη για να έρθει σε επαφή η μάχιμη δημοσιογράφος.
Η συνέχεια εκτυλίσσεται στην Αθήνα, όπου συνεργάτης της Πατέλη, τηλεφωνεί και στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής σηκώνει το τηλέφωνο άνδρας που ισχυρίζεται ότι είναι ο Γραμματικάκης. Δυστυχώς, επειδή ο συνεργάτης της Πατέλη έκανε το λάθος να αναφέρει την ιδιότητά του, ο άνδρας που σήκωσε το τηλέφωνο, εξαφανίστηκε από προσώπου γης !
Τονίζεται από τα επίσημα αρχεία ο θάνατος του θρυλικού Χάρη Γραμματικάκη επήλθε το 1997. Σύμφωνα μάλιστα με απόσπασμα από το βιβλίο του Αντώνη Αλιπράντη η υγεία του Γραμματικάκη ήταν κλονισμένη ήδη από τον προηγούμεο χρόνο σε βαθμό που του ήταν αδύνατη ακόμα και η απλή μετακίνηση. Τα όσα αναφέρονται παραπάνω για το ενδεχόμενο σκηνοθεσίας του θανάτου του, προέρχονται αποκλειστικά από το βιβλίο της Κατερίνας Πατέλη "Το περιβόλι με τις μπανανιές".
Ο άγνωστος Τζον Ρέντπαθ
Ο Τζον Ρέντμπαθ ήταν Άγγλος μυστικός πράκτορας που συνόδευε τους Άτκινσον και Γραμματικάκη, με την δικαιολογία ότι είχε μυστική αποστολή στην Πελοπόννησο (ενδεχομένως στην προαναφερόμενη βάση του Ταϋγέτου). Έτσι αποβιβάστηκε και ο ίδιος στην Αντίπαρο. Όταν όμως οι Ιταλοί έφτασαν στο σπίτι του Τζαβέλα, ο Ρέντμαθ (μαζί με ομάδα οπλισμένων συνεργατών του) διέφυγε. Αρχικά κρύφτηκαν στα γύρω βουνά, και μετά κρύφτηκαν για μέρες στο σπήλαιο της Αντιπάρου.
Τα ερωτήματα που ευλόγως ανακύπτουν
Από την ως άνω ανάλυση προκύπτουν πολλά και ενδιαφέροντα ερωτήματα.
1. Ο Γραμματικάκης είχε βρεθεί στη βάση του Ταϋγέτου ;
2. Σε κάθε περίπτωση ο Γραμματικάκης ήξερε για την ύπαρξη της παράλληλης και μεγαλύτερης βάσης του Ταϋγέτου ;
3. Γιατί ο Γραμματικάκης , αν και πολύπειρος, έδειχνε να είναι τόσο επιπόλαιος;
4. Τελικά πέθανε το 1997 ή όχι ;
5. Ποιός ήταν ο πραγματικός ρόλος του Ρένμπαθ ;
6. Ποιό ήταν το πραγματικό όνομα του Άτκινσον ;
7. Γιατί, ενώ ο Άτκινσον γνώριζε ότι οι Ιταλοί καταφθάνουν, δεν ξεφορτώθηκε το σημειωματάριο που είχε τόσες πολλές ευαίσθητες πληροφορίες και ονόματα αντιστασιακών της Αθήνας ;
8. Η αποκάλυψη της βάσης έγινε εξαιτίας των διαφόρων καταστάσεων που θα εξεταστούν παρακάτω (και αποτελεί τη κρατούσα γνώμη), ή η βάση της Αντιπάρου λειτούργησε ως αντιπερισπασμός για την βάση του Ταϋγέτου ;
Σε κάθε περίπτωση η προσωπική άποψη του γράφοντος μελετώντας όλες τις διαθέσιμες πηγές, είναι ότι η αποκάλυψη της βάσης της Αντιπάρου ήταν αποτέλεσμα αφενός της επιπολαιότητας των πρωταγωνιστών ( Γραμματικάκης, Άτκινσον), και αφετέρου εξαιτίας προσωπικών διαφορών και ερωτικών αντιζηλιών (που αφορούσαν σύμφωνα με μερικούς τον Φραγκίσκο Τσαντάνη και κατ άλλους τον Γραμματικάκη).
Ποιοι και γιατί «κάρφωσαν» τη βάση ;
Αν και στα χέρια μας βρίσκονται τα ακριβή ονόματα που «κάρφωσαν» τη βάση και τα οποία αποδεικνύονται από τουλάχιστον δύο ιστορικές πηγές, δεν θα το κάνουμε σεβόμενοι την θέληση όλων να μην διαιωνιστούν τα πάθη.
Άλλωστε, έχουν περάσει 80 χρόνια, και μία τέτοια αναφορά μόνο κακό θα προκαλούσε στον τόπο. Αυτό που μπορούμε να αναφέρουμε είναι ότι όπως αναφέρεται και σε μήνυση που κατέθεσαν οι Ζαμπέτας, Κρίσπης, Μαρινόπουλος, Ραγκούσης και Μουστάκας, είναι ότι η προδοσία προήλθε από δύο μεριές.
Αρχικά από δύο παριανούς συνεργάτες των Ιταλών και δευτερευόντως από ένα ανώνυμο γράμμα που φέρεται να συντάχθηκε από δύο ακόμα ανθρώπους. Όσον αφορά το γράμμα αυτό φαίνεται να προήλθε από γυναίκα η οποία προέβη στη πράξη αυτή από πικρία, διότι ο Φραγκίσκος Τσαντάνης αθέτησε τον λόγο του και δεν την παντρεύτηκε. Άλλες αναφορές κάνουν λόγο για ερωτική αντιζηλία που προέκυψε από αθέτηση υπόσχεσης για παντρειά του Χάρη Γραμματικάκη.
Τέλος στην αποκάλυψη της βάσης έπαιξε σαφώς ρόλο και η προαναφερόμενη επιχειρησιακή επιπολαιότητα του Γραμματικάκη ...
Οι συλληφθέντες και οι ποινές
Με το που ανακαλύφθηκε η βάση, και με δεδομένο ότι οι Ιταλοί είχαν ανθρώπινες απώλειες, ένα κλίμα τρομοκρατίας επισκίασε την Πάρο και την Αντίπαρο. Αρχικά όλοι οι ενήλικες Αντιπαριώτες διατάχθηκαν να συγκεντρωθούν στο μοναδικό καφενείο του νησιού. Ταυτόχρονα στην Πάρο άρχισαν οι συλλήψεις, ενώ απαγορεύτηκε κάθε είδους μετακίνηση, ακόμα και τις πρωινές ώρες. Οι πρώτοι συλληφθέντες βασανίστηκαν σε τέτοιο βαθμό που τα πρόσωπά τους παραμορφώθηκαν. Κατέφτασε μάλιστα ειδικός στρατιωτικός ανακριτής, όπως και στρατιωτικές ενισχύσεις από την Σύρο. Στην πορεία οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στη Σύρο, και μερικοί στη Ρόδο και την Αθήνα.
Οι πιο τυχεροί πήραν χάρη και αφέθηκαν ελεύθεροι όταν οι Ιταλοί αποχώρησαν από τον πόλεμο και τη θέση τους πήραν οι Γερμανοί (πχ Ζαμπέτας, Κρίσπης, Μαρινόπουλος, Ραγκούσης). Άλλοι οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και δεν γύρισαν ποτέ πίσω καθώς σκοτώθηκαν από κακουχίες ή βομβαρδισμούς (π.χ. Πολυχρόνης Μουρλάς).
Δυστυχώς υπήρξαν και πέντε συμπολίτες μας που καταδικάστηκαν σε θάνατο, και δεν πρόλαβαν να πάρουν χάρη. Αυτοί είναι οι: Τζον Άτκινσον, ασυρματιστής Αρβανιτόπουλος, Σπύρος Τζαβέλας, Φραγκίσκος Τσαντάνης και Βασίλης Πατέλης. Ο αδερφός του Βασίλη Πατέλη, Γιάννης, με την παρέμβαση του μητροπολίτη Παροναξίας, πήρε χάρη καθώς ήταν πολύτεκνος. Το ίδιο έγινε και με τον αδερφό του Φραγκίσκου Τσαντάνη, Νικόλαο (γνωστό και ως "Νταλιό"), ο οποίος δεν εκτελέστηκε επειδή ήταν πολύτεκνος. Στη θέση του, εκτελέστηκε ο αδερφός του Φραγκίσκος παρότι αρχικά είχε καταδικαστεί σε κάθειρξη 30 ετών. Τέλος η Θεοδ. Νικοτσάρα, πέτυχε την αναστολή εκτέλεσης, η οποία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
· Πηγές: Βιβλίο «Το περιβόλι με τις μπανανιές» της Κατερίνας Πατέλη
· Η ιστορία της Κατοχής του Δ. Γατόπουλου
· Mixanitouxronou.gr (φωτογραφίες)
· Ντοκιμαντέρ «Το περιστατικό της Αντιπάρου» της Κατερίνας Πατέλη
· Βιβλίο «Ιστορικό άλμα εις τριπλούν στην Πάρο» του Γρηγόρη Λεοντή
· Βιβλίο «Παριανές Ιστορίες από τον τελευταίο πόλεμο και την εχθρική κατοχή» του Παναγιώτη Ι. Πατέλη
