Χρίστος Γεωργούσης: Η καθημερινή ζωή στη Πάρο τα χρόνια του Αρχίλοχου

Γεωργοί και πειρατές

Ας προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε την καθημερινή ζωή στην Πάρο κατά τον 7^οαιώνα, στα χρόνια που ζει ο Αρχίλοχος.

Οι Κυκλαδίτες της εποχής είναι γεωργοί, ψαράδες, ναυτικοί, κτηνοτρόφοι, πηλοπλάστες, υφαντές, λατόμοι, καλλιτέχνες. Αλλά και πειρατές, πολεμιστές και τυχοδιώκτες. Ξεχωρίζουν διάφοροι ευρεσιτέχνες της εποχής, που με τις ικανότητές τους  θα κάνουν τη ζωή πιο εύκολη. Ο πλούτος της γης με τις παραγωγικές δραστηριότητες εξασφαλίζει τα προς το ζειν. Παράγεται λάδι, κρασί και σιτάρι και αναπτύσσονται οι τεχνικές της μεταποίησης, που απαιτούν όχι μόνο χειρώνακτες, αλλά και τεχνογνώστες διάφορους. Η κτηνοτροφία είναι αναπτυγμένη, τρέφονται κατσίκια, γελάδια και άλλα ζώα. Διατρέφονται επίσης άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια, που βοηθούν στις μεταφορές. Συμπληρωματικές δυνατότητες προσφέρει η θάλασσα, που απαιτεί κι αυτή την τεχνική της. Η θαλάσσια δραστηριότητα απαιτεί σκαριά, εργαλεία, πολλούς και καλούς τεχνικούς.

Οι δούλοι προσφέρουν την εργατική τους δύναμη, αλλά υπάρχουν οι επιβλέποντες επιστάτες και οι διευθύνοντες. Ο πληθυσμός της πόλης πρέπει να φτάνει σε αρκετές χιλιάδες κατοίκους, αφού κάποτε εκστρατεύουν με το Γλαύκο 1000 στρατιώτες.

Οι παραγωγικές δραστηριότητες απορροφούν μεγάλο μέρος των πολιτών και των δούλων, αλλά ο νους όλων δεν είναι μόνο στον επιούσιο. Τρία βασικά χαρακτηριστικά σημειώνουμε για τους χρόνους αυτούς:

Α)Τους αδιάκοπους πολέμους και τις εντάσεις κυρίως στη θάλασσα και τα παράλια του Αιγαίου, αλλά και σε άλλες μακρινές στεριές και θάλασσες.

Β) Την έντονη θρησκευτική ζωή, που έχει αφήσει ανεξίτηλη σφραγίδα, τόσο στα ποιήματα του Αρχίλοχου, όσο και σε άλλα ιστορικά μνημεία. Χτίζονται ναοί και ιερά, υπάρχουν γιορτές και τελετές, όπου  μαζεύεται κόσμος και οργανώνονται εκδηλώσεις.

Γ) Την σπουδαία καλλιτεχνική δραστηριότητα, που ίσως είναι απ’ τα αινίγματα της εποχής αυτής. Οι ανάγκες της παραγωγής δημιουργούν τεχνίτες και καλλιτέχνες. Πηλοπλάστες, ζωγράφους των αγγείων, ανθρώπους των μετάλλων, σιδεράδες, οπλουργούς και χαλκουργούς. Οι ανάγκες  της θρησκευτικής ζωής, αλλά και της καθημερινότητας  δημιουργούν ένα σώμα καλλιτεχνών, τους αοιδούς, τους οργανοπαίχτες της λύρας, του αυλού, της φόρμιγγας και άλλων οργάνων. Δημιουργεί επίσης και τους ποιητές. Ο Αρχίλοχος είναι ένα πρόσωπο της τέχνης, που αναδύεται από την πολεμική ζωή και τη θρησκευτική ζωή. Δοκιμάζεται η πέτρα για τα μηνύματα και τις επιγραφές. Δοκιμάζεται το μάρμαρο από τους πρώτους που επιχειρούν να αιχμαλωτίσουν τις συγκινήσεις τους και να πουν τον καημό τους.

Αν δεν σας αρέσει, φύγετε

Υπάρχουν απ’ τη μια το αρχοντολόι που κυβερνά την πόλη, το ιερατείο και η ολιγαρχία του πλούτου με τους αριστοκράτες της εποχής. Από την άλλη είναι ο απλός λαός που εργάζεται στα κτήματα ή στη θάλασσα ή στις πολλές άλλες απαραίτητες δραστηριότητες.

Ο απλός λαός δεν έχει συνείδηση της τάξης του, καθώς είναι κι αυτός διαιρεμένος σε φυλές, οικογένειες και επαγγέλματα. Απολαμβάνουν προνόμια οι πολλοί και διάφοροι, που διαθέτουν τεχνογνωσία και έχουν την ευφυΐα να κάνουν διάφορες ανακαλύψεις, που καθιστούν ανετότερη τη ζωή. Θα έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η άσκηση της τεχνικής σε όλα τα επίπεδα. Γιατί με τις εκστρατείες και την κινητικότητα της εποχής έρχονται από άλλα μέρη διάφοροι με προχωρημένες γνώσεις και ιδέες για το χειρισμό του μετάλλου, του ξύλου, του πηλού. Αυτοί επιβάλλονται και αποκτούν προνόμια.

Σίγουρα αναπτύσσονται εντάσεις με το λαό και τους αριστοκράτες. Οι εντάσεις αυτές μπορεί να μη φτάνουν σε εμφύλια σύρραξη, αν και πρέπει να αποδειχθεί ότι οι 200 νεκροί του πολυανδρίου (αρχαϊκό νεκροταφείο) και άλλοι που θα ανακαλυφθούν στη συνέχεια, δεν είναι από τις κοινωνικές συγκρούσεις. Οι μικρές πόλεις έχουν το προνόμιο να έχουν την εξουσία πολύ κοντά με το λαό, δίπλα της κυριολεκτικά, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται τάσεις εξομάλυνσης στα κοινωνικά προβλήματα. Από τις μαρτυρίες που έχουμε δεν φαίνεται οι κοινωνικοί αγώνες να κατέληξαν σε κάποια μορφή δικτατορίας (τυραννίας), σαν κι αυτή που επέβαλε  λίγο αργότερα ο Λύγδαμις στη Νάξο.

Θα είναι όμως πάντα αντιμέτωποι οι κατέχοντες τα πολλά και οι κατέχοντες τα λίγα ή οι μη κατέχοντες. Και κάποτε θα έχουμε ακραία φαινόμενα και συγκρούσεις. Αλλά γενικά φαίνεται ότι  στην Πάρο της εποχής του Αρχίλοχου υπήρξε μια διακυβέρνηση από τους αριστοκράτες, που κράτησε τις ισορροπίες. Κυβερνά μια μετριοπαθής ολιγαρχία ή οι εντάσεις δεν φτάνουν να οπλίσουν το χέρι των αδυνάτων;

Δεν ήταν μόνο το κλίμα του νησιού και οι γνώριμοι άνεμοι της μικρής πόλης.  Δεν ήταν μόνο η προϊστορία και η Αιγαιακή κληρονομιά των χαρακτηροδομών των ανθρώπων. Έπαιξαν ρόλο ίσως οι μετριοπάθειες κι απ’ τις δυο πλευρές. Αλλά υπήρξε και κάτι άλλο. Ανοίχτηκαν διέξοδοι με τις εξορμήσεις για τις αποικίες. «Αν δεν σας αρέσει, φύγετε». Μάλλον αυτό θα ήταν το γενικότερο κλίμα και ίσως δεν είναι αλήθεια ότι νικήθηκαν οι δημοκράτες και έφυγαν αφήνοντας τους αριστοκράτες να νέμονται την Πάρο και τα καλά της μόνοι τους. Μετρούμε το χθες συχνά με τα σημερινά μέτρα και καταλήγουμε σε λάθη. Πού να πάνε οι νικημένοι, χωρίς εφόδια και χωρίς όπλα; Εδώ πρέπει να είχαμε κάποια συνεργασία με την εξουσία. Παραμένει μυστήριο η αρχαία τόλμη των εξορμήσεων για τόσο μακρινά μέρη, με τη θάλασσα εχθρική και τους ανέμους, αλλά και τους ανθρώπους. Πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε τα χρόνια αυτά με τα σημερινά δεδομένα;

Η περιπέτεια του αποικισμού δεν προκύπτει τόσο από ιδέες, αλλά απ’ την ίδια την ανάγκη της ζωής. Κάποιοι ζορίζονται περισσότερο και φτιάχνουν το εκστρατευτικό σώμα των αποίκων. Απ’ την άλλη υπάρχει διάθεση για περιπέτειες και δράση. Ο κόσμος δεν είχε τότε το βόλεμα σαν πρώτο του μέλημα.

Αλλά κατά τα χρόνια αυτά έχουμε μια αλματώδη ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Τα προϊόντα ζητούν αγορές και τα γύρω νησιά προσφέρονται. Υπάρχει ανάγκη λοιπόν πλοίων και ταξιδιών. Όλα αυτά φέρνουν ανακατατάξεις στο κοινωνικό σώμα. Δημιουργείται μια νέα τάξη πολιτών, οι πλοιοκτήτες, οι βιοτέχνες, οι έμποροι και όσοι σχετίζονται με τα νέα αυτά δεδομένα. Με την κατάκτηση μιας νέας αγοράς, αυξάνεται το αλισβερίσι και η γενικότερη κινητικότητα. Εμπορεύματα και ιδέες πάνε κι έρχονται.

Μπορεί και να υπήρξαν διάφορες συμφωνίες με την άρχουσα τάξη. «Θα σας αφήσουμε να φύγετε, θα σας δώσουμε εφόδια και όπλα, θα σας προμηθεύσουμε δούλους για τα κουπιά, αλλά εκεί που θα πάτε δεν θα μας ξεχάσετε. Ό, τι δημιουργήσετε θα είναι και δικό μας». Αυτό μπορεί να ερμηνεύσει το γεγονός ότι οι συμμετέχοντες στις εκστρατείες του αποικισμού συχνά γύριζαν πίσω. Επέστρεψε και ο Αρχίλοχος.

Αριστοκράτες ή δημοκράτες;

Κυβερνούν λοιπόν οι αριστοκράτες,  και, όπως είπαμε, κυβερνούν με μετριοπάθεια. Ο Ολύμπιος Αλιφιέρης σε εργασία του στα «Παριανά» (1994, τεύχος 53) ισχυρίζεται ότι έχει ήδη ανθίσει η δημοκρατία στην Πάρο, δυο αιώνες τουλάχιστον πριν την ανάδυση της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Η έρευνα του Παριανού συγγραφέα είναι διεισδυτική και παρουσιάζονται επιχειρήματα:

α) Ο λαός της Πάρου ήταν στην εξουσία, γιατί ο χρησμός του Μαντείου των Δελφών για το αποικισμό της Θάσου δόθηκε μεν στον πατέρα του Αρχίλοχου, αλλά απευθύνεται άμεσα στους Πάριους. Στα μάρμαρα του Αρχιλόχειου γράφεται ότι ο Τελεσικλής στάλθηκε «υπό των πολιτών».

β) Ο ποιητής χρησιμοποιεί τον όρο «αστοί», όταν αναφέρεται στους κατοίκους της πόλης, αλλά αλλάζει τον όρο σε «πολίτες», όταν θέλει να προσδιορίσει τη λαϊκή εξουσία. Με τον όρο «πολίτες» αποδίδει το έμψυχο στοιχείο της ενεργού δημοκρατίας.

γ) Παρουσιάζεται στους στίχους να βαρυπενθεί η «πόλις» κι όχι κάποιος ηγέτης ή τύραννος.

δ) Καμιά ένδειξη δεν έχουμε μέχρι στιγμής για βασιλεία ή τυραννία τη Πάρου.

Αυτά είναι τα επιχειρήματα για την τολμηρή ιδέα της δημοκρατίας κατά τον 7^ο αιώνα στην Πάρο. Βεβαίως υπάρχει αντίλογος, αλλά μπορούμε να προσθέσουμε εμείς δύο ακόμα. Το πρώτο είναι οι διαρκείς πόλεμοι, που επιβάλουν κάποια συνεννόηση με τα λαϊκά στρώματα. Δεν μπορεί να τα βγάλουν πέρα μόνο οι τιμαριούχοι αριστοκράτες. Χρειάζεται και ο λαός και πρέπει να επιδιωχθεί συνεννόηση μαζί του. Το δεύτερο είναι οι δυνατότητες για μετριοπάθεια που δίνει μια μικρή σχετικά πόλη.  Γνωριμίες, συγγένειες, σχέσεις διάφορες, οδηγούν τους ασκούντες την εξουσία να υιοθετούν κάθε φορά  κανόνες και τρόπους μετά από συνεννόηση.

Μπορούμε βέβαια να φανταστούμε μια σύνθεση των απόψεων. Είναι δυνατόν τα χρόνια αυτά των αριστοκρατών να υπήρξε μια ευφάνταστη ηγεσία στην Πάρο, ένας ή δύο σπουδαίοι άρχοντες, εμπνευσμένοι, που και με την πίεση των πραγμάτων (πόλεμος, λαϊκή πίεση) έστρεψαν προς τη δημοκρατία και τη συμμετοχή τα πράγματα.

Ναι μεν, αλλά…

Μετριοπαθής ολιγαρχία, μια μορφή πρώτης δημοκρατίας που θα προετοιμάσει τον τύπο της Αθηναϊκής, αυτή είναι η κατάσταση στην Πάρο και σε άλλες πόλεις-κράτη των νησιών. Αλλά να μην ξεχνούμε τους δούλους και τη θέση της γυναίκας. Γιατί οι σχέσεις που αναπτύσσονται με τα δεδομένα αυτά αφαιρούν βαθμούς από τη δημοκρατία της εποχής και από τη δημοκρατία της Αθήνας. Υπάρχει δηλαδή και η αρνητική πλευρά, που έχει τις επιπτώσεις της στον πολιτισμό των καιρών.

Οι δούλοι

Οι δούλοι αποτελούν μια ιδιαίτερη τάξη ανθρώπων χωρίς δικαιώματα. Απολαμβάνουν μια μεταχείριση λίγο καλύτερη από τα ζώα και βρίσκονται καθημερινά στην εργασία. Οι δούλοι επιφορτισμένοι  με τις σπιτικές εργασίες και οι κατέχοντες διάφορα μυστικά τεχνών απολαμβάνουν κάποια προνόμια. Οι δραστηριότητες στη θάλασσα και οι πολεμικές περιπέτειες θα φέρνουν στο νησί πολλούς αιχμαλώτους, ο οποίοι αργότερα θα οδηγηθούν κατά εκατοντάδες στα λατομεία μαρμάρου.

Δούλοι αγοράζονται στις πρώτες αγορές λ.χ. στη Δήλο ή έρχονται αιχμάλωτοι από τις πειρατείες και τις μάχες.

Η δημοκρατία και οι θεσμοί της εποχής δεν θα επέτρεπαν γάμους μεταξύ ελεύθερων και δούλων, αλλά δεν αποκλείεται στο νησί να είχαμε σποραδικά και κατά περίπτωση μεγαλύτερη ελευθερία. Αλλά οι άνθρωποι αυτοί ζουν στο περιθώριο προσφέροντας την εργασία τους για την ανάπτυξη της Πάρου. Μεταφορές, κωπηλασία, δύσκολες και βαριές εργασίες είναι στην δικαιοδοσία τους.

Οπωσδήποτε βρίσκονται πιο κοντά με τους θήτες, τους καλλιεργητές, αυτούς όλους που κάνουν ευκαιριακές εργασίες και απολαμβάνουν κάποια ελευθερία.

Δεν έχουμε τα στοιχεία να ερευνήσουμε αν σημειώθηκαν εξεγέρσεις δούλων στην Πάρο και τα νησιά του 7^ου αιώνα. Πιθανόν να υπήρχε απέναντί τους μια μετρημένη συμπεριφορά, χωρίς μεγάλες ακρότητες. Πιθανόν κι εδώ να επιδεικνύεται μετριοπάθεια που δεν εξωθεί τα πράγματα στα άκρα. Αλλιώς πρέπει να υποθέσουμε ότι υπήρχε μέγα σώμα φυλάκων και επιστατών παντού και η φύλαξη ήταν αποτελεσματική.

Οι  σχέσεις των δύο φύλων

Ξέρουμε πολύ λίγα για τις σχέσεις των δύο φύλων στην Πάρο της εποχής αυτής. Συμπεραίνουμε από τα ποιήματα του Αρχίλοχου, ότι οι σχέσεις δεν θα ήταν τόσο ελεύθερες, αλλά υπήρχαν περιορισμοί τόσο από τη θρησκεία, όσο και από την ίδια την οργάνωση της οικογένειας. Ο Αρχίλοχος ονειρεύεται να αγγίξει το χέρι της Νεοβούλης. Η ανισότητα και οι διαιρέσεις θα έθεταν κι άλλους φραγμούς στους ήδη υπάρχοντες. Οι άνδρες στην πολιτική ζωή, στις θαλασσινές εξορμήσεις, στα κέντρα παραγωγής, στις πολεμικές περιπέτειες. Οι γυναίκες στο σπίτι. Μαγειρεύουν, γυρίζουν τη ρόκα και υφαίνουν στον αργαλειό, προσέχουν τα παιδιά. Οι τεχνίτες και οι δούλοι στις εργασίες. Οπωσδήποτε θα υπήρχαν κοινές εμφανίσεις ανδρών και γυναικών στις γιορτές και τα πανηγύρια, στις θρησκευτικές και  κοινωνικές εκδηλώσεις.

Ο γάμος είναι ιερός, αυτό παρέχει μια μικρή ασφάλεια στη σύζυγο και στα παιδιά, αλλά η κοινωνία είναι ανδροκρατική και η γυναίκα αρκετά κλεισμένη και με περιορισμένα δικαιώματα.

Στη Λέσβο άντρες και γυναίκες είχαν πιθανότατα αρκετά ελεύθερη επικοινωνία μεταξύ τους σημειώνει ο Bowra, αλλά δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την Πάρο. Οι εκστρατείες και οι πόλεμοι προκαλούν μεγάλες απώλειες και οι γυναίκες της εποχής θα ζουν αισθήματα φόβου και στέρησης. «Τα κορίτσια μου πένθος για τους αιώνες έχουν», τραγουδά ο Ελύτης. Πιθανόν οι συνθήκες σε καιρό εκστρατειών να ευνοούν δικές τους πρωτοβουλίες να  βγουν από τα σύνορα του σπιτιού, να πάνε στα χωράφια να βοηθήσουν, να επιβλέψουν τα όσα της παραγωγής απαιτούν φροντίδα και να δημιουργείται έτσι μια τάση ανεξαρτησίας, που θα βελτιώνει τη θέση τους.

Οι πόλεμοι

Οι πόλεμοι κατά τον 7^οαιώνα και οι ταραχές στη θάλασσα του Αιγαίου φαίνεται ότι αποτελούν καθημερινότητα για τα νησιά. Υπάρχει ο πόλεμος μεταξύ Παρίων και Ναξίων, αλλά αυτό αποτελεί μερικό φαινόμενο μιας ευρύτερης σύρραξης. Οι Ερυθραίοι και οι Μιλήσιοι εκστρατεύουν εναντίον της Νάξου. Ερυθραίοι και Μιλήσιοι επίσης χτίζουν μαζί με τους Παριανούς την αποικία Πάριον στην Προποντίδα.  Οι Μιλήσιοι είναι σύμμαχοι των Παριανών και οι φιλικές τους σχέσεις κρατούν χρόνια. Οι Νάξιοι είναι φίλοι των Χαλκιδέων.

Στον πόλεμο του Ληλάντιου πεδίου στην Εύβοια τα στρατόπεδα είναι δύο. Από τη μια  οι Χαλκιδείς με τους Ναξίους και από την άλλη οι Ερετριείς με τους Μιλήσιους και τους Παριανούς. Στον πόλεμο αυτό  έχουν συστρατευθεί  οι Πάριοι στο πλευρό των Μιλησίων. Το μήλον της έριδος είναι η Θάσος και τα Θρακικά παράλια, οι χώρες του χρυσού. Είναι η μοιρασιά των αποικιών, είναι η γη μεταξύ Ερέτριας και Χαλκίδας (Ληλάντιο πεδίο), είναι οι δρόμοι της θάλασσας.

Ο Ναξιακός πόλεμος είναι ένα από τα πολεμικά επεισόδια του πολέμου του Ληλαντίου πεδίου και είχε πολλές φάσεις. Θα έγιναν αρκετές μάχες σε διαφορετικές περιόδους. Στη στεριά και στη θάλασσα.

Καθώς ήδη είπαμε για τα χρόνια του 7^ου αιώνα μπορούμε να υποθέσουμε ότι δεν είχαμε εμφύλιες συγκρούσεις (εννοούμε Παριανών με Παριανούς). Το σύστημα διακυβέρνησης εξασφάλιζε τις ισορροπίες εκείνες για κάποιο διάστημα. Όταν τα πράγματα εξάντλησαν τα όριά τους, ανοίχτηκαν οι διέξοδοι του αποικισμού.

**Ο κ. Χρίστος Γεωργούσης είναι πρώην διευθυντής του Γυμνασίου Πάρου, και συγγραφέας πολλών βιβλίων για την Πάρο και όχι μόνο