Τα αρχαία λατομεία βρίσκονται στον ορεινό όγκο Μάρπησσας Πάρου στις όχθες του χειμάρρου Σκαρπαθιώτη. Ήταν η θέση από την οποία εξορύσσονταν από τους προϊστορικούς χρόνους το πολύτιμο ορυκτό, το μάρμαρο, για το νησί από το οποίο δημιουργήθηκαν τα κυκλαδικά ειδώλια και περίφημα έργα τέχνης της αρχαιότητας  όπως ο παις του Κριτίου, ο Θησαυρός των Σιφνίων, η Νίκη του Παιωνίου, ο Ερμής του Πραξιτέλους, η Αφροδίτης της Μήλου κ.α., καθώς και όλες οι γλυπτικές δημιουργίες που βρίσκονται στο Μουσείο Πάρου.

Φημισμένος είναι ο επονομαζόμενος «λυχνίτης» το λευκότατο μάρμαρο το οποίο ονομάστηκε έτσι είτε διότι εξορύσσονταν από τις υπόγειες στοές με το φως του λύχνου, είτε διότι έχει τέτοια απαράμιλλη καθαρότητα που είναι δυνατόν να διαπεραστεί το φως του λύχνου. Η λατομική δραστηριότητα εξακολούθησε να υφίσταται και στη σύγχρονη εποχή. Αδιάψευστοι μάρτυρες είναι τα υφιστάμενα βιομηχανικά κτήρια, τα οποία εντάσσονται στον κηρυγμένο ιστορικό τόπο (ΦΕΚ 97/ΑΑΠ/2018).Τις υπόγειες λατομικές στοές περιγράφουν οι περιηγητές του 17ου και 18ου αιώνα και τις μετρούν έως επτά τον αριθμό. Σήμερα είναι γνωστές και σωζόμενες δύο εκείνες των Νυμφών και του Πανός όπως τις ονόμασε ο μεταλλειολόγος Ανδρέας Κορδέλλας. Επιπλέον δυτικά στην ευρύτερη περιοχή στη θέση «Λάκκοι», «Σπηλιές» και «Θαψανά» υπάρχουν θέσεις λατομείων υπαίθριας εξόρυξης.

ΤΟ ΛΑΤΟΜΕΙΟ ΤΩΝ ΝΥΜΦΩΝ

Το γνωστότερο σε όλους λατομείο των Νυμφών πήρε το όνομά του από το αναθηματικό ενεπίγραφο ανάγλυφο το οποίο είναι σκαλισμένο στην αριστερή πλευρά της νότιας στοάς, αφιέρωμα του Αδάμαντα από τη Θράκη προς τις Νύμφες, έργο του 4ου αι. π.Χ. (εικ.5) (εικ.6-7).Η υπόγεια στοά έχει μήκος 190 μ και πλάτος που κυμαίνεται από 50-120μ. με ύψος που φθάνεις έως τα 4μ. Προχωρώντας στο εσωτερικό του υπάρχει έντονη κλίση. Στο νότιο μέρος του λατομείου διαμορφωμένο το πέτρωμα εν είδει πεσών υποστηρίζει όσο είναι δυνατόν τον υπερκείμενο όγκο. Η σημερινή εικόνα του λατομείου οφείλει τη διαμόρφωσή της στη Βελγική εταιρεία που δραστηριοποιήθηκε το 19ο αιώνα.

ΤΟ ΛΑΤΟΜΕΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣ

Όμοιο ως προς τη διαμόρφωση είναι και το λατομείο του Πανός. Στα τοιχώματά του είναι αναγράφονται τα ονόματα επισκεπτών του που κατέβηκαν να το εξερευνήσουν Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ονόματα των Choiseul Guffier 1176, Fauvel 1789 Joseph Brooke 1818 κ.α.

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΟΥ

Η εξόρυξη του μαρμάρου ως μια πλουτοπαραγωγική δραστηριότητα, από πολύ νωρίς απέφερε μεγάλο πλούτο και έδωσε τη δυνατότητα η Πάρος να αποκτήσει οικονομική δύναμη και φήμη. Επιπλέον ήταν λογικό να αναπτυχθεί και η γλυπτική. Δεν είναι τυχαίο ότι επιγραφικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους ήδη από την εποχή του Αυγούστου η εξόρυξη μαρμάρου βρίσκεται στην ιδιοκτησία του Ρωμαίου αυτοκράτορα.

ΟΙ ΠΑΡΙΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ

Φημισμένοι γλύπτες της αρχαιότητας ήταν Πάριοι, όπως ο Αριστίων, ο Αγοράκριτος (συνεργάτης του Φειδία στον Παρθενώνα) ο Σκόπας, κλπ. Οι πάριοι καλλιτέχνες σκορπίζονται σε όλο τον νησιωτικό και ηπειρωτικό χώρο και αφήνουν έντονο το καλλιτεχνικό τους στίγμα.

ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

Ο χώρος των αρχαίων λατομείων και της ευρύτερης περιοχής είναι κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος ήδη από το 1974 και αναοριοθετήθηκε το 2000 (ΦΕΚ 105/Β/1974 και ΦΕΚ 105/Β/2000) ενώ ήδη έχει αποσταλεί από την ΕΦΑ Κυκλάδων, φάκελος αναγκαστικής απαλλοτρίωσης και αγοράς με σκοπό την προστασία και ανάδειξη των υπόγειων λατομικών στοών και του ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου.