Παναγία η Εκατονταπυλιανή, ή Καταπολιανή: Η ιστορία, το "ζήτημα" και η 100ή "άφαντη" πόρτα που είναι κλειστή...

Με την ονομασία Παναγία η Εκατονταπυλιανή, ή Παναγία η Καταπολιανή φέρεται περισπούδαστος χριστιανικός ιστορικός ναός που βρίσκεται στη πρωτεύουσα της νήσου Πάρου, την Παροικιά πολύ κοντά στον λιμένα της.

Η ονομασία Καταπολιανή αναφέρεται για πρώτη φορά σε υπόμνημα περί Νάξου και Πάρου του δούκα τα Αρχιπελάγους Ιωάννη Δ΄, του έτους 1562, ενώ η δεύτερη, "Εκατονταπυλιανή", μνημονεύεται σε έγγραφο του Πατριάρχη Θεολήπτου Β΄ του έτους 1586. Σήμερα η επίσημη ονομασία του ναού είναι Εκατονταπυλιανή.

Η παράδοση που διασώζεται μέχρι σήμερα σχετικά με την ονομασία Εκατονταπυλιανή έχει ως εξής: «Ενενήντα εννέα φανερές πόρτες έχει η Καταπολιανή. Η εκατοστή είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Θα φανεί η πόρτα αυτή και θα ανοίξει, όταν οι Έλληνες πάρουν την Πόλη».

Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα καλοδιατηρημένα παλαιοχριστιανικά μνημεία που βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια και μάλιστα το μεγαλύτερο σε μέγεθος. Σύμφωνα με την παράδοση το αρχικό κτίσμα του ναού αυτού ήταν έργο του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μεγάλου και Αγίου Κωνσταντίνου προς εκπλήρωση επιθυμίας της μητέρας του, της Αγίας Ελένης. Στο σημείο αυτό αναφέρεται ότι κατά το ταξίδι της Βασιλομήτορος Ελένης προς τους Αγίους Τόπους λόγω μεγάλης θαλασσοταραχής το πλοίο που επέβαινε αναγκάσθηκε να καταφύγει στη Πάρο. Εκεί προσευχόμενη η Αγία Ελένη στην Παναγία, προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης, έταξε με την ολοκλήρωση του ταξιδιού της να κτίσει μια μεγαλόπρεπη εκκλησία αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου. Το τάμα αυτό ήταν που υλοποίησε ο γιος της Μέγας Κωνσταντίνος χτίζοντας μια τρίκλιτη βασιλική περί τον 4ο αιώνα.

Επί εποχής του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού (6ος αιώνας) ο ναός αυτός ανακαινίσθηκε με τροποποιήσεις των παλαιοχριστιανικών τμημάτων και ανακατασκευές κατά τις οποίες αφαιρούμενη η παλαιά σκεπή προστέθηκε τρούλος με ημιθόλια. Κατά την παράδοση τις μετατροπές αυτές έκανε μαθητής του αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφιάς που ξεπέρασε στη τέχνη και τον δάσκαλό του.

Τελικά με τις διάφορες μετατροπές και προσθήκες το κτιριακό πλέον συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής, αναδείχθηκε σ΄ ένα σύμμεικτο αρχιτεκτόνημα με παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά ακόμα και μεταβυζαντινά στοιχεία αρχιτεκτονικής, που προστέθηκαν κατά καιρούς και που αποτελούν μια ιδανική περίπτωση μελέτης τους. Λαμβάνοντας δε υπόψη ότι οι πρώτοι Χριστιανοί επέλεγαν τόπους αρχαίων ναών με τα δομικά υλικά των οποίων κατασκεύαζαν τους δικούς τους ναούς, το συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής περιλαμβάνει επίσης και μαρμάρινα μέρη από την αρχαιότητα. Σημειώνεται ότι στην αρχαιότητα αμέσως μετά τη Δήλο τα περισσότερα ιερά θεοτήτων σε νησιά βρίσκονταν στη Πάρο και τη Νάξο.

Και οι δύο ονομασίες του ναού "Εκατονταπυλιανή" και "Καταπολιανή" φέρονται σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα, η επίσημη όμως ονομασία είναι Εκατονταπυλιανή, όπου σύμφωνα με την παράδοση 99 πύλες (πόρτες) είναι φανερές ενώ η 100η θα φανερωθεί με το άνοιγμα αντίστοιχης μυστικής πόρτας που βρίσκεται στην Αγιά Σοφιά.

Ανεξάρτητα όμως της παραπάνω παράδοσης, ετυμολογικά το όνομα Εκατονταπυλιανή ή Εκατομπυλιανή, ή Καταπολιανή, κατά συγκοπή του πρώτου, σημαίνει χώρο γενικά (εν προκειμένω εκκλησία) που έχει εκατό πύλες. Θυμίζει δε τις «Εκατόμπυλες Θήβες» της αρχαιότητας που είχε ψάλλει και ο Αισχύλος. Μάλιστα και ο Όμηρος με αυτή την ονομασία χαρακτήρισε τις Θήβες της Αιγύπτου που λόγω μεγέθους, πολύ πιθανόν να είχε είτε πενήντα πύλες που αθροιζόμενες εισόδου – εξόδου θεωρούνταν εκατό, ή και πραγματικά εκατό που ως αριθμός ήταν στην Αίγυπτο ιερός, ή ακόμα και την Εκατόμπυλο που ήταν μια ελληνιστική πόλη στην Παρθία.

Παρότι άλλος παρόμοιος χαρακτηρισμός δεν αναφέρεται για άλλο οικοδόμημα ή πόλη στη νεότερη ελληνική γλώσσα εκτός του ιστορικού αυτού ναού, μάλλον θεωρείται τούτο ως διακοσμητικό επίθετο ίσως από τον μεγάλο αριθμό αψιδωτών αρχιτεκτονημάτων που δίνουν την εικόνα πλήθους πυλών που η ελληνική παράδοση να περιέπλεξε.

Κτιριακό συγκρότημα

Το όλο κτιριακό συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής Πάρου περιλαμβάνει τον κυρίως ναό της Παναγίας με τα εσωτερικά αυτού παρεκκλήσια των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Φιλίππου και της Οσίας Θεοκτίστης, (που έζησε και κοιμήθηκε στον ναό της Καταπολιανής τον 9ο αιώνα), και εκτός του ναού, τη Βασιλική του Αγίου Νικολάου, τον ναό της Αγίας Θεοδοσίας, το παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, το Βαπτιστήριο που αποτελεί ιδιαίτερο χώρο, καθώς και τα γύρω κελιά τα οποία ως οχυρωματικό έργο προστάτευαν τον όλο συγκρότημα.

Διερχόμενος σήμερα ο επισκέπτης – προσκυνητής τη μεγάλη κεντρική σιδερένια πόρτα του συγκροτήματος βρίσκεται στο αίθριο αυτού απ΄ όπου η θέα της πρόσοψης του κυρίως ναού με τη μεγάλη διώροφη τρίλοβη πύλη και το υπέρ αυτής αέτωμα πραγματικά εντυπωσιάζει. Στο αίθριο αυτό χώρο βρίσκονται λίγες κολώνες και διάφορα μάρμαρα της βάσης της άλλοτε υπάρχουσας εκεί "φιάλης των καθαρμών" όπου οι πιστοί έπλεναν συμβολικά τα χέρια τους πριν εισέλθουν στον ναό.

Κύριος ναός

Ο Κύριος ναός της Παναγίας είναι ευρύχωρος στο κέντρο του με λίγους κίονες και μάρμαρα αλλά με πολλές παραστάδες. Ο τρούλος είναι σχετικά μικρός, ο οποίος επιστέφει χαμηλό οκτάγωνο πυργωτό αρχιτεκτόνημα που ουδεμία όμως σχέση έχει με εκείνο το κυκλοτερές της Αγίας Σοφίας. Παρά ταύτα τόσο το μέγεθος και η λιτότητα, όσο και η εσωτερική ενότητα και η αρχαιοπρέπειά του συναρπάζουν. Στα δύο από τα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα του θόλου φέρονται παραστάσεις των εξαπτέρυγων Σεραφείμ όπως έχουν αγιογραφηθεί και στην Αγία Σοφιά.

Στο ιερό εικονοστάσιο που χωρίζει τον κυρίως ναό από το Ιερό Βήμα φέρεται η ιερή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής που θεωρείται έργο μόλις του 17ου αιώνα. Αμέσως μετά ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη το θαυμάσιο μαρμάρινο Κιβώριο που σκέπει την Αγία Τράπεζα ενώ οι τέσσερις κίονές του φέρουν κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού.Πίσω δε από το Κιβώριο στη κόγχη του Ιερού Βήματος βρίσκεται το μαρμάρινο «σύνθρονο» επί οκταβάθμιτης κλιμακωτής αμφιθεατρικής μαρμάρινης κατασκευής που δεσπόζει του χώρου. Το δε φως του ηλίου από τα τρία μεγάλα υπερκείμενα αυτού παράθυρα συμπληρώνει την ιερή μεγαλοπρέπεια αυτού. Οι τρεις θρόνοι στη κορυφή είναι εξ ολοκλήρου μαρμάρινοι και φέρουν πλευρικό γλυπτό διάκοσμο.

Στον κυρίως ναό φέρονται ως προσθήκες ιδιαίτερα δωμάτια που αποτελούν ιερά παρεκκλήσια. Έτσι στο αριστερό τμήμα υφίσταται ένα ευρύ παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο και ένα έτερο των Αγίων Αναργύρων, ενώ στο δεξιό βρίσκονται του Αγίου Φιλίππου και της Οσίας Θεοκτίστης εντός του οποίου υφίσταται και το μνήμα της.

Βαπτιστήριο

Στη νότια πλευρά, εκτός του μεγάλου ναού, βρίσκεται το αρχαίο Βαπτιστήριο, που ανάγεται στον 4ο αιώνα και θεωρείται το καλλίτερα διατηρημένο βαπτιστήριο όλης της Ορθόδοξης Ανατολής. Πρόκειται για ιδιαίτερο ναό, τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και νάρθηκα, χαμηλότερο του κύριου ναού. Στο χώρο του Ιερού Βήματος, που λεγόταν στους βυζαντινούς χρόνους "Εσωτερικός Οίκος", ή "Φωτιστήριον", υφίσταται μαρμάρινη σταυρόσχημη κολυμβήθρα όπου το μεγαλύτερο καθ΄ ύψος μέρος της βρίσκεται μέσα στο έδαφος. Στις πλευρικές μαρμάρινες επιφάνειες που προεξέχουν του εδάφους φέρονται ανάγλυφοι σταυροί και κυκλικά μονογράμματα.

Μνημεία

Απ΄ όλα τα παραπάνω εκτός από τον κυρίως ναό ως οικοδομή ιδιαίτερα μνημεία βυζαντινής τέχνης θεωρούνται το Κιβώριο, το σύνθρονο και το βαπτιστήριο στα οποία και αποδίδεται ιδιαίτερη ιστορική και καλλιτεχνική αξία.

Ζήτημα της Εκατονταπυλιανής

Με τον γενικότερο όρο «Ζήτημα της Εκατονταπυλιανής Πάρου» χαρακτηρίζεται στο χώρο των Βυζαντινολόγων ιστορικών ερευνητών ένα σύνολο εύλογων αποριών, ιστορικών προσδιορισμών κ.ά. σχετικών στοιχείων, που αφορούν την Εκατονταπυλιανή Πάρου, με κυρίαρχο θέμα (ζήτημα) τον ακριβή χρονικό προσδιορισμό της ανέγερσής της, ενώ πολλά στοιχεία της παράδοσης φέρονται να μη ανταποκρίνονται με την πραγματικότητα, όσον αφορά την αρχιτεκτονική δομή του οικοδομήματος.

Απόψεις ιστορικών

Απορίας άξιο είναι πως για ένα τέτοιο περίλαμπρο ναό, για την οικοδόμησή του οποίου, αλλά και τη μετέπειτα ανακαίνισή του, που επιμελήθηκαν μια Αυγούστα και δύο Αυτοκράτορες, από τους σημαντικότερους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας να μην υπάρχουν ιστορικές πηγές, εκτός από μία και μοναδική, και ν΄ αφήνεται έτσι η παράδοση να καλύψει τα κενά που παρά ταύτα πολλά σημεία εξακολουθούν να παραμένουν σκοτεινά. Αυτό έχει ως συνέπεια οι ιστορικοί ερευνητές να διαφοροποιούνται σ΄ εκείνους που υποστηρίζουν ότι το οικοδόμημα είναι κατά πολύ νεότερο του Ιουστινιανού, (1η ομάδα), άλλοι ότι είναι της εποχής του Ιουστινιανού (2η ομάδα), και τέλος εκείνοι που ακολουθούν την παράδοση πιστεύοντας ότι περιέχει και τις περισσότερες αλήθειες (3η ομάδα).

Έτσι τα βασικά ερωτήματα του εν λόγω ζητήματος περιστρέφονται στο αν η Αγία Ελένη επισκέφθηκε ποτέ την Πάρο και πως αποφάσισε σ΄εκείνη την ερημιά που παρουσίαζε στην εποχή της να οικοδομηθεί τέτοιος περίλαμπρος ναός, αλλά και πως ακόμη και ο Ιουστινιανός, ιδιαίτερα ακριβολόγος, αποφάσισε έστω τη γενική ανακαίνιση αν όχι νέα οικοδόμηση επίσης στην ίδια ερημιά. Αλλά και η αρχιτεκτονική μορφή του οικοδομήματος θυμίζει πολύ νεότερη τεχνοτροπία βυζαντινής αρχιτεκτονικής τουλάχιστον κατά πέντε με έξι αιώνες μεταγενέστερα εκείνου της παράδοσης.

Ιστορική πηγή

Η μοναδική όπως αναφέρθηκε παραπάνω ιστορική γραπτή αναφορά περί του ναού της Καταπολιανής περιλαμβάνεται στο «Βίον και πολιτείαν της οσίας και αειμνήστου Θεοκτίστης της Λεσβίας», (που είχε αφιερωθεί στο ναό αυτό και που τιμάται στις 9 Νοεμβρίου), τον οποίο βίο επιμελήθηκε ο επιφανής βυζαντινός άρχοντας Συμεών ο Μεταφράστης, που έζησε τον 10ο αιώνα. Ο λόγιος αυτός συμμετείχε και σε μία από τις τέσσερις εκστρατείες του βυζαντινού ναυάρχου Ιμέριου, (άρχων του δρόμου και του στόλου), κατά των Σαρακηνών, την περίοδο 903 – 911, πιθανότερα σ΄ εκείνη του 903, όπου κατευθυνόμενος ο στόλος προς τη Κρήτη λόγω θαλασσοταραχής κατέφυγε στον όρμο της Παροικιάς όπου και επισκέφθηκε με τον ναύαρχο τον ναό.

Πανελλήνιο προσκήνυμα

Ο Πάνσεπτος ναός της Εκατονταπυλιανής Πάρου αποτελεί το μεγαλύτερο ιερό προσκύνημα όχι μόνο στη περιφέρεια της Ιεράς Μητρόπολης Παροναξίας, που υπάγεται, αλλά και όλου του ελληνικού χώρου, μετά το συγκρότημα του Αγίου Όρους. Η δε ιερή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής που είναι έργο του 17ου αιώνα αποτελεί τη δεύτερη προσκυνηματική εικόνα των Κυκλάδων μετά την ιερή εικόνα της Παναγίας της Τήνου.

• Η Εκατονταπυλιανή ή Κατοπολιανή μεταβάλλεται σε προσκύνημα το 1994
• Το 1996 γιορτάστηκαν με τιμές τα 1700 χρόνια ίδρυσης της εκκλησίας και μάλιστα όλο το έτος ήταν "έτος Εκατονταπυλιανής"