Η Αγία Θεοκτίστη γεννήθηκε στην αρχαία πόλη της Λέσβου Μήθυμνα, περί το 817 μ.χ. Από την αρχή της ζωής της είχε πολλή πίστη και αγάπη για τον Χριστό. Γι’ αυτό και περιφρόνησε όλα τα εγκόσμια και ολοκληρωτικά στράφηκε προς αυτόν. Έγινε μοναχή και μάλιστα ίδρυσε και Ιερή Μονή, στη οποία συγκέντρωσε πολλές ευσεβείς νέες, που με την ζωή και το φιλάνθρωπο έργο τους έτρεφαν πνευματικά και υλικά όλους τούς αναξιοπαθούντες.
Ήταν δεκαοκτώ ετών όταν κάποια μέρα της εβδομάδος του Πάσχα πήγε να επισκεφθεί την αδελφή της σε κάποιο άλλο χωριό της Λέσβου. Όμως τότε έκαναν επιδρομή στο νησί Άραβες Πειρατές, με αρχηγό τον Νήσιρη, οι οποίοι επέφεραν τρομερές καταστροφές και προέβησαν σε αιχμαλωσίες. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και η Θεοκτίστη.
Οι Άραβες πειρατές κατά την επιστροφή τους έπεσαν πάνω σε μεγάλη θαλασσοταραχή και αναγκάστηκαν να αγκυροβολήσουν στο φυσικό λιμάνι της Πάρου, δηλαδή στη Νάουσα της Πάρου, και συγκεκριμένα κοντά στη σημερινή παραλία της Λάγγερης. Όταν αποβίβασαν τις αιχμάλωτες νέες στην ξηρά, η αγία Θεοκτίστη κατόρθωσε να ξεφύγει της προσοχής τους και να τραπεί σε φυγή. Ύστερα από πολύ κοπιαστική πορεία αποστάσεως δέκα περίπου χιλιομέτρων, μέσω δάσους (τότε η περιοχή ήταν πυκνόφυτη), έφθασε στη Παροικιά, σημερινή πρωτεύουσα της Πάρου και στον περίφημο Ιερό Ναό της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής.
Η ίδια η αγία Θεοκτίστη την πορεία της από την Νάουσα στην Παροικιά περιγράφει ως εξής σύμφωνα με την εξιστόρηση του Συμεών Μεταφραστή (από τον οποίο άλλωστε αντλούμε τις ελάχιστες πληροφορίες που σώζονται μέχρι σήμερα για τον βίο της) :
«Αφού επαραμέρησα εισήλθον εις το δάσος και περιεπάτησα τόσον, όπου εκαταξέσχισα από το ξύλο και τους λίθους τους πόδας μου. Όθεν έφθασα ως αποθαμένη, μη δυναμένη από τον πόνον να στέκωμαι».
Οι πειρατές ασφαλώς την αναζήτησαν. Αλλ' αφού δεν την βρήκαν, αναχώρησαν. Η οσία Θεοκτίστη είχε απαλλαγεί.
Από τότε λοιπόν αυτή έζησε στον Ιερό Ναό της Εκατονταπυλιανής και για 35 ολόκληρα χρόνια, αντιμέτωπη με την πείνα που θέριζε τότε το αραιοκατοικημένο μας νησί. Η τροφή της ήταν χόρτα και άγρια φυτά. Και όπως μας διηγείται ο Συμεών ο μεταφραστής, ουδέποτε στο χρονικό αυτό διάστημα την είδε άνθρωπος. Περνούσε τις μέρες της με προσευχές, αγρυπνίες και νηστείες. Όλη της την ζωή την είχε εναποθέσει στην πρόνοια του Θεού και στην προστασία της Θεοτόκου.
Μετά την παρέλευση των τριάντα πέντε αυτών ετών, πέρασαν από την Πάρο κάποιοι κυνηγοί, οι οποίοι έφθασαν στην Παροικιά. Ένας από αυτούς ήρθε στον Ναό της Εκατονταπυλιανής για να προσευχηθεί και συνάντησε την Αγία, η οποία του εξιστόρησε την ιστορία της. Το θέαμα που συνάντησε ο κυνηγός αυτός ήταν συνταρακτικό, καθώς: «Οι τρίχες της κεφαλής της Αγίας ήταν λευκές, το δε πρόσωπο της είχε σκούρο χρώμα. Σάρκες καθόλου δεν φαινόταν, μα μόνο ένα δέρμα το οποίο συνείχε και συγκρατούσε τους αρμούς των νεύρων και των οστών. Το σώμα της έμοιαζε πιο πολύ με σκιά παρά με ανθρώπινο σώμα».
Η Αγία Θεοκτίστη άφησε τον κόσμο αυτό έτος 889 στον Ιερό Ναό της Εκατονταπυλιανής. Το άγιο λείψανό της παρέλαβαν οι κάτοικοι της νήσου Ικαρίας. Τμήμα του αγίου της λειψάνου υπάρχει στην Μήθυμνα της Λέσβου. Στην Πάρο και στον Ιερό ναό της Εκατονταπυλιανής σώζεται επίσης τμήμα του λειψάνου της χειρός της. Στην είσοδο του ιστορικού αυτού Ιερού Ναού και αριστερά όπως εισερχόμαστε, ευρίσκεται ο τάφος της.
Η μνήμη της δοξάζεται πανηγυρικώς την 9η Νοεμβρίου. Επίσης η Αγία Θεοκτίστη γιορτάζει την τρίτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου, κατά την καθιερωμένη Σύναξη των Πέντε Αγίων της Παροναξίας, η οποία τελείται στον ιερό ναό της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής.
